Verner Panton, Phantasy Landscape 1970,© Panton Design, Basel

Myliłby się ten, kto stwierdzi, że letnie rozluźnienie zwalnia poważne galerie i poważnych kuratorów z robienia dobrych, inteligentnych i ważnych wystaw, bo nawet te pozornie lżejsze, przygotowane dla szerszej publiczności, mogą opowiadać fascynujące kuratorskie historie. Idealnym wręcz przykładem takiej prezentacji była letnia wystawa w Tate Liverpool "Summer of Love" - wielowątkowa opowieść o przełomowych dla sztuki latach 60. i 70., osadzona w szerszym kontekście społeczno-politycznym, prezentowana także zimą we frankfurckiej Kunsthalle Schirn.

OZ Magazine, Bob Dylan: Blowin' In The Mind , © Martin Sharp

Miejsce głównej wystawy wybrano nieprzypadkowo: Liverpool był jednym z najważniejszych ówczesnych centrów miłosnej rewolucji, działań artystycznych, ale także aktywności kontrkulturowej (poza wspominanymi na wystawie Londynem, San Francisco i Nowym Jorkiem). Jednak ideologicznych źródeł rewolucji artystycznej szukać należy w wydarzeniach 1967 roku w San Francisco, gdzie początek "ery miłości" ogłosili m.in. poeta Allan Ginsberg i były wykładowca psychologii na Harvardzie - Timothy Leary. Lata 60. są w istocie kojarzone z serią zmian społeczno-kulturowych i politycznymi konfrontacjami, jak choćby kryzys kubański czy praska wiosna 1968 roku. Całe znudzenie artystyczną melancholią lat 50. i wynikający z niego artystyczny bunt przeciwko realności wpisywał się doskonale w społeczne manifesty antywojenne. Artyści świetnie czuli się w oparach pop-kultury i sami angażowali się w działalność polityczną i kontrkulturową.

Öyvind Fahlström, Esso-LSD 1967, © DACS, 2004

A udział w całym zamieszaniu miało niewątpliwie odkrycie w 1938 r. substancji zwanej w skrócie LSD. W połowie lat 50. brytyjski pisarz Aldous Huxley w swych książkach "Drzwi percepcji" i "Niebo i piekło" opisał swe doświadczenia po zażywaniu środków halucynogennych, a w 1956 r. psychiatra dr Humphrey Osmond w liście do Huxleya zaproponował opisać je terminem "psychodeliczne". I tak "psychodelia" przyjęła się również w sztuce, opisując "różnorodność innowacji w formach komunikacji i ekspresji [artystycznej - przyp. ZS] - w sztukach wizualnych, muzyce, modzie, literaturze czy dziennikarstwie" w latach 60. XX wieku - jak opisał ten termin Joe Austin w eseju z katalogu wystawy. Jej kurator, Christoph Grunenberg, określił zaś "styl psychodeliczny" jako "rezultat wyjątkowo efektywnej współpracy pomiędzy sztuką, techniką, polityką, kulturą drag, muzyką i wieloma innymi czynnikami, tworzącymi nadzwyczajną estetykę, doskonale ilustrującą ducha wolności i wyzwolenia. Jednakże najważniejszy był ten aspekt psychodelicznej sztuki i kultury, związany z jej otoczeniem - ekspansja formy, koloru, środków przekazu i przestrzeni jako odpowiedzi na rozszerzającą się świadomość. " I tak fuzja rozmaitych środków artystycznych doprowadziła do organizowania z rozmachem widowisk typu "światło i dźwięk" określanych od tej pory jako "multimedialne", które z założenia miały działać na wszystkie zmysły.

Peter Sedgley, Video Disques 6: BYB 1968, © Peter Sedgley

Właściwe i zrozumiałe było dostrzeżenie przez widza, ale i celowe umieszczenie przez kuratora, warstwy wizualnej jako wiodącej, aby uwypuklić mnogość przewrotów estetycznych i rewolucje w technikach graficznych. Szczególnie widać to w otwierającej wystawę prezentacji 144 plakatów, które uderzają intensywnością barw i ich wyrafinowanymi zestawieniami oraz bogatą ornamentyką. Wizualnie dominują surrealistyczne kolaże Martina Sharpa, zmysłowo i mistycznie sportretowane przez grupę Hapshash and the Coloured Coat i Wesa Wilsona - niczym w Art Nouveau - ciała kobiece, prace Victora Moscoso i Boba Frieda nawiązujące do op-artu czy wszechobecne elementy secesyjnego liternictwa, fascynacja sztuką fin de siecle, orientalną ornamentyką i kompozycją zinterpretowaną na potrzeby psychodelicznych czasów.

Victor Moscoso, Neon Rose #6, Blues Project Poster, © ‘67 Neon Rose, V.M

Część dokumentalna (Mapping the Underground) świetnie ukazała masę narzędzi medialnych, które stworzyły alternatywne drogi komunikacji społecznej: podziemne czasopisma ("Oz", "International Times"), artykuły prasowe, zdjęcia i filmy dokumentujące artystyczne happeningi i protesty polityczne (Human Be-In w 1967 r. w San Francisco, demonstracje antywojenne w Nowym Jorku). Tu "psychodelia" przedstawiana jest raczej jako ruch społeczny, którym niewątpliwie również była, zbudowany wokół wiary w anarchistyczno-libertyńskie cechy człowieka jako jednostki społecznej, w bezpośredniej opozycji do popularnej wówczas postawy liberalno-ugodowej, jako poddającej się ówczesnym społeczno-politycznym schematom.

Soft Machine with Projections by Mark Boyle and Joan Hills, Edinburgh Festival 1967, © Mark Ellidge

Doskonałym medium do kreowania i wizualizacji psychodelicznych doświadczeń był film. Lata 60. to czas narodzin filmowego undergroundu i eksperymentowania na filmowej taśmie, ale także eksperymentu na widzu, z granicami ludzkiej percepcji, wytrzymałością jego oka i mózgu poddanym działaniu połamanego stroboskopowego światła, gwałtownym zmianom abstrakcyjnego obrazu niczym w kalejdoskopie czy płynnym ruchom jaskrawych plazmatycznych przestrzeni. Kontemplacyjne obrazy Jordana Belsona i Jamesa Whitney'a doświadczały widza koncentrycznymi motywami niczym z mandali, mającymi wywołać efekt transcendentalnej medytacji. Intensywne barwy animacji Jud Yalkut i Nam June Paik "Beatles Electronique", zestawione z popularną muzyką, miały synestetycznie doświadczać widza wywołując wrażenie słyszenia barw i widzenia dźwięków. Pionierzy kina eksperymentalnego, tacy jak Hy Hirsch, Stan VanDerBeek czy Pat O'Neill, wykorzystywali manipulacje technikami montażu video do tworzenia psychodelicznych światów.

Psychodeliczna architektura i design, dzięki użyciu nowych materiałów, złapała oddech, stała się lżejsza, przejrzystsza i przestronniejsza, ale także bardziej metaforyczna niż praktyczna. Dzięki symbolicznej reinterpretacji funkcji znaczeniowej choćby tak prostych elementów jak okna czy drzwi, stworzono nowe przestrzenie dyskusji społeczno-politycznych. Podobnie jak w przypadku architektury, tak w rzeźbie czy w malarstwie, obsesyjne stało się zamiłowanie do szczegółu. Powszechne było stosowanie przez artystów motywów orientalnych. Artyści tacy jak Abdul Mati Klarwein, John McCracken czy Peter Sedgley często wpisywali swe prace w okrąg, nawiązując do buddyjskiej mandali.

OZ Magazine, Love Me I'm An Ugly Failure, © Matin Sharp

Wydaje się, że jedną z funkcji sztuki psychodelicznej było swoiste przełamywanie widza, wymuszanie na nim oglądania czy bardziej - symbiotycznego uczestniczenia w instalacji. Twórczość artystów z grupy USCO, wykorzystujących w swych instalacjach przestrzennych światło stroboskopowe nie należała do łatwych w odbiorze, nie tyle w warstwie mentalnej, ale i zmysłowej. Ciało miało stać się nieposłuszne, wydawałoby się, pozostając poza kontrolą umysłu. Widz zanurzał się w instalację jak w pracy La Monte Younga i Marian Zazeeli "Music and Light Box" (1967-8), brnąc w bezwymiarową ciemność w której jedynym punktem przestrzennego odniesienia był niewielki sześcian poddany działaniu światła ultrafioletowego. Chodziło oczywiście o wywołanie w widzu doświadczenia najbliższego efektowi działania halucynogenów. Sztuka działała na zmysły, wywołując efekt iluzji, jak w instalacji świetlnej Yayoi Kusama "Love Forever" (1996), dającej dzięki odpowiedniemu ustawieniu luster efekt nieskończonej drogi świetlnej, w mechanicznych instalacjach świetlno-lustrzanych Thomasa Wilfreda ("Luccata Op. 162", 1967-8) i Abrahama Palatnika ("Aparelho Cinecromatico SF-4", 1954) projektowanych na ekran czy w wirujących dyskach ("Video Disque: 1-6", 1968) wspominanego już Petera Sedgley'a .

Otto Muehl, Directart-Happening, Gewerkschaftshaus, Vienna 1967, © ADAGP, Paris and DACS, London 2004

Ciekawe jest, że sztuka zrodzona przecież ze społeczno-politycznego buntu lat 60., oddaliła się od niego, gubiąc gdzieś po drodze swój społeczny przekaz, a skupiając się przede wszystkim na doświadczeniu estetycznym. Była jednak, jak każda inna, dzieckiem swoich czasów i odpowiadała przecież aktualnym potrzebom epoki.

"Summer of Love: Art of Psychedelic Era", Tate Liverpool, 27.05. - 25.09.2005 r.; Kunsthalle Schirn, Frankfurt, 02.11.2005 r. - 12.02.2006 r.

Mati Klarwein, Views of Aleph Sanctuary 1961-71, © Klarwein Estate