Hans Haacke: ViewingMatters, 1996, instalacja w Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam. Foto © VG BILD-KUNST, Bonn

Berlińskie galerie sztuki oferują rzadką okazję obejrzenia równoległych retrospektyw dwóch niemieckich artystów, wywodzących się z Grupy ZERO: w Muzeum Pergamońskim trwa wielki pokaz 75-letniego Heinza Macka, zaś w Akademie der Künste niedawno otwarto wystawę jego o pięć lat młodszego kolegi, Hansa Haacke.

Wystawa Haacke zatytułowana "Hans Haacke. wirklich. Werke 1959-2006" (Hans Haacke. naprawdę. Dzieła 1959-2006) stanowi swoiste novum. Podzielona bowiem została na dwie części, prezentowane równolegle w Berlinie i w Hamburgu, w muzeum Deichtorhallen, dokąd ze stolicy Niemiec dojechać można pociągiem w ciągu niespełna półtorej godziny. Dlatego też kuratorzy podwójnej prezentacji nestora sztuki zaangażowanej politycznie i społecznie: Robert Fleck z Deichtorhallen w Hamburgu i Matthias Flüge z Akademii Sztuk w Berlinie proponują publiczności zwiedzanie obu wystaw w ciągu jednego dnia, i osobiście po nich oprowadzają.

Hans Haacke: Star Gazing, 2004, Foto © VG BILD-KUNST, Bonn

Obie części retrospektywy Haacke, składające się z instalacji, rzeźb, fotografii, malarstwa, a także tekstów, różni tematyka, a przede wszystkim powierzchnia wystawiennicza (w Akademii Sztuk w Berlinie wynosi ona niespełna 500m2, w Hamburgu 3600 m2). W związku z tym, w Berlinie prezentowane są jego mniejsze prace i dokumentacje akcji, odnoszących się do historii i polityki, natomiast w Hamburgu, gdzie jest znacznie więcej miejsca, wielkie instalacje na temat wpływu gospodarki i ekonomii na instytucje związane ze sztuką.

Urodzony w 1936 roku Kolonii i mieszkający od połowy lat 60 w USA Nadreńczyk wywarł ogromny wpływ na sztukę współczesną. Był jednym z pierwszych artystów, który już w latach 70 wprowadził do sztuki tematy powiązań między ekonomią i ekologią, władzą, społeczeństwem i kulturą, interesami gospodarczymi i rynkiem sztuki, polityką i polityką historyczną, zbiorowym i indywidualnym losem. I jak nikt inny potrafił przedstawić skomplikowane problemy społeczne we wszystkich niemal mediach wizualnych. Haacke zawsze zachowywał niezależność wobec instytucji kulturalnych i nacisków ekonomicznych. Odrzucał sponsoring i tzw. "private-public-partnership", zalecane artystom, jako sposób na wyjście z kryzysu finansowego. Obnażał też mniej lub bardziej jawne interesy sponsorów (wielkich banków i koncernów), kolekcjonerów i darczyńców muzeów. Jego postawa wobec mediów i publiczności należy dziś do rzadkich wyjątków: nie pozował bowiem do zdjęć, nie podpisywał katalogów, nie reklamował się.

Hans Haacke: DER BEVÖLKERUNG (LUDNOŚCI), Berlin 2000. Fragment, 2006. Foto © VG BILD-KUNST, Bonn

Od ponad trzydziestu lat Hans Haacke zajmuje się dialektycznym stosunkiem między sztuką a społeczeństwem. O ile jego wczesne obiekty zgodne były z linią Grupy ZERO (należą do nich instalacje, w których eksperymentował z powietrzem, wodą i ruchem), o tyle w późniejszych pracach na pierwszy plan zaczyna wysuwać się słowo. Są to właściwie dokumentacje, analizujące i pokazujące "niebezpieczne związki" polityki z gospodarką i strukturami instytucjonalnymi; sztuki z publicystyką. Haacke protestuje przeciwko nazywaniu go artystą "politycznym". Jednak jego publicystyczne interwencje słowne, w których zajmuje się władzą i jej naużywaniem, opowiadając się za bardziej ludzkim i sprawiedliwym światem, za każdym razem spotykają się z dużym zainteresowaniem, komentowane są przez media, wywołują debaty parlamentarne, docierają do tej części społeczeństwa, która nie chodzi do muzeów. Haacke otworzył przed sztuką nowe przestrzenie.

W 1998 roku poproszono artystę o przygotowanie dzieła sztuki dla odnowionego Reichstagu, w którym po przeniesieniu stolicy z Bonn do Berlina mieści się Bundestag, parlament federalny. Jego wewnętrzna instalacja DER BEVÖLKERUNG (LUDNOŚCI), składająca się z napisu oraz usypanej wokół niego ziemi, pochodzącej z różnych niemieckich miejscowości, jest rozwinięciem i uzupełnieniem hasła, umieszczonego nad wejściem do tego gmachu. Brzmi ono "Dem deutschen Volke" (Niemieckiemu ludowi), tak więc dyskryminuje i wyklucza przedstawicieli innych narodowości, czyli 8% mieszkańców Niemiec. Na temat dopuszczalności LUDNOŚCI w Bundestagu odbyły się dwie niezwykle emocjonalne debaty parlamentarne, które zakończono w 2000 roku głosowaniem. Za realizacją instalacji Hansa Haacke opowiedziało się 260, przeciwko 258 posłów. Sztuka trafiła więc pod obrady wybrańców ludu, które były publicznie transmitowane i komentowane. Rozwój instalacji - dzieła w procesie - można śledzić w internecie, gdzie ma ona własną stronę. W Akademii Sztuk w Berlinie można obejrzeć pełną dokumentację powstawania LUDNOŚCI oraz towarzyszący jej zgiełk polityczny i medialny.

Hans Haacke: Spotkanie w pasie śmierci, 1990, Foto © VG BILD-KUNST, Bonn

"Trudno zaprzeczyć, że są pewne grupy ludności, nie uznawane za typowo niemieckie, którym w niektórych rejonach grozi śmiertelne niebezpieczeństwo", mówi Hans Haacke. Szklaną fasadę Akademii Sztuk artysta pokrył 46 tablicami z nazwiskami osób, które ze względu na ich obcy wygląd lub cudzoziemskie pochodzenie - "ponieważ nie wyglądali jak Niemcy" - zostali zasztyletowani, spaleni lub utopieni przez Niemców z obu części zjednoczonego kraju, począwszy od 1990 roku. Znajdują się na niej, oprócz nazwisk tureckich, arabskich, wietnamskich, afrykańskich, włoskich, kazachskich i portugalskich także nazwiska trzech zamordowanych Polaków. Ta przejmująca instalacja pod tytułem "Kein schöner Land" (Nieładny kraj), przypomina nazwiska ofiar i upomina się o ich pamięć, a jednocześnie chce zapobiec nowym zbrodniom na odmiennych etnicznie "obcych". Ten plac tuż obok Bramy Brandenburskiej jest turystycznym centrum Berlina, przez które codziennie przechodzą dziesiątki tysięcy ludzi - wyjaśnia Haacke. Mają oni zobaczyć, że u nas nie wszystko jest w porządku - kontynuuje. Na innym centralnym placu - Rosa-Luxemburg-Platz od połowy tego roku można oglądać wpuszczone przez artystę w kostkę brukową metalowe taśmy z cytatami z socjaldemokratki, zamordowanej w 1919 roku w Berlinie. Ten płaski pomnik na bruku nosi tytuł "Denkzeichen Rosa Luxemburg" (Znaki myślenia Rosa Luxemburg).

Hans Haacke: Denkzeichen (Znaki myślenia) Rosa Luxemburg, Berlin 2006, Foto © VG BILD-KUNST, Bonn

Mimo że mieszkający od ponad 40 lat w Stanach Zjednoczonych artysta należy do światowej czołówki, a w 1993 roku wraz z Name June Paikiem otrzymał Złote Lwy Biennale w Wenecji za instalację "Germania" w niemieckim pawilonie narodowym, nie należy do ulubieńców renomowanych muzeów. W latach siedemdziesiątych Muzeum Guggenheima w Nowym Jorku i Wallraf-Richartz-Museum w Kolonii zrezygnowały z planowanych wcześniej wystaw artysty, gdyż pokazywał finansowe machinacje ich sponsorów. Obecna podwójna wystawa w Berlinie i Hamburgu doszła do skutku z inicjatywy samego Haacke. Zaprezentowane w Berlinie prace dokumentują historię Republiki Federalnej i rozprawiają się z polityką, która znowu znalazła miejsce w sercu stolicy, a ponieważ w niewielkiej odległości od Akademii Sztuk budowana jest gigantyczna twierdza - nowa ambasada Stanów Zjednoczonych, na wystawie nie brakuje też krytycznych prac na temat polityki Georga W. Busha i tego, jak pod jego rządami zbladł "Gwiaździsty sztandar".

Hans Haacke wirklich Werke 1959 - 2006
Eine Ausstellung der Deichtorhallen Hamburg
17.11.2006 - 04.02.2007
und der Akademie der Künste, Berlin
18.11.2006 - 14.01.2007

Linki do muzeów:
www.deichtorhallen.de
www.adk.de

Katalog wystawy Hansa Haacke ukazał się w wydawnictwie Richter Verlag. Link do katalogu: www.buchhandlung-fuerst.de

Strona DER BEVÖLKERUNG: www.bundestag.de

Zdjęcia do tekstu o wystawie "Hans Haacke. wirklich. Werke 1959 - 2006, Akademie der Künste Berlin (18.11.2006 - 14.01.2007); Deichtorhallen Hamburg (17.11.2006 - 4.02.2007)

Hans Haacke. Foto © Manfred Wolff

Hans Haacke: Selfreflection (Autoportret), 2003, Foto © VG BILD-KUNST, Bonn