Georg Baselitz, Die große Nacht im Eimer, 1962/63 Öl auf Leinwand, 250 x 180 cm Museum Ludwig, Köln Š Georg Baselitz

Niekwestionowany nonkonformista lat sześćdziesiątych, dziś niekwestionowana gwiazda sceny artystycznej - Georg Baselitz - wykoncypował swój najnowszy projekt malarski łącząc na nowo odległe czasy "burzy i naporu" z dzisiejszymi, w których do większych ekstrawagancji zaliczyć należałoby chyba wybranie przez artystę na lokum zamku w Derneburg (do 2006) czy zlecenie projektu nowego domu szwajcarskemu tandemowi architektów Herzog&de Meuron, a nie najnowsze obrazy.

Georg Baselitz, Die große Nacht im Eimer (Remix), 2005 Öl und Kohle auf Leinwand, 300 x 250 cm Besitz des Künstlers © Georg Baselitz (Foto: Jochen Littkemann, Berlin)
Nie mam tu zamiaru zgryźliwie analizować, dlaczego akurat Baselitz przeszedł za życia do annałów sztuki współczesnej jako czołowy twórca epoki "nowych dzikich",a nie na przykład Rainer Fetting czy Helmut Middendorf. Faktem jest, że po wkroczeniu do holu wiedeńskiej Albertiny (wystawa prezentowana była najpierw w Pinakothek der Moderne w Monachium) trudno nie zauważyć nazwiska artysty pośród - wypisanych złotymi (a jakże!) literami - osób wspierających ową szacowną instytucję.

Georg Baselitz, Die große Nacht im Eimer (Remix), 2005 Öl und Kohle auf Leinwand, 300 x 250 cm Besitz des Künstlers

Po krótkiej refleksji, podczas której znów przypominają się - jak zwykle w takich sytuacjach - prace Hansa Haackego - przechodzimy nad tym zjawiskiem do porządku dziennego i udajemy się na wystawę.

Kilka dużych sal Albertiny zapełniają nowe (2005-2006) płótna i akwarele współczesnego "księcia malarzy", stanowiące - zgodnie z tytułem pokazu - "zremiksowane" wersje płócien z początku kariery Baselitza - tych, które przyniosły artyście najpierw rozgłos, a potem sukces jednocześnie kształtując jego artystyczną tożsamość. Już przy pierwszych obrazach ("Oberon-Remix", "Nowy Typ-Remix" - oba z 2005) odczuwa się dotkliwy brak możliwości porównania ich z prototypami. Poprzez to ulatuje gdzieś kontekst, odnośnik, co znacznie utrudnia interpretację (porównywanie z reprodukcjami satysfakcjonuje jedynie po części). Aby "zrozumieć" czy też "rozszyfrować" Remix trzeba wiedzieć "co" i dlaczego akurat "to" poddane zostało autorskiej przeróbce, a tym samym reinterpretacji. Niestety, pozostają nam do porównania jedynie obrazy skopiowane w katalogu (praktyka w duchu benjaminowskiej "epoki reprodukcji technicznej").

Georg Baselitz, Der neue Typ (Remix), 2005, Öl auf Leinwand, 300 x 250 cm

W 1957 roku Hans - Georg Kern zostaje skreślony z listy studentów Kunsthochschule Berlin-Weißensee (NRD) z przyczyny "społeczno-politycznej niedojrzałości", co zmusiło go do kontynuowania studiów na Hochschule der Künste po drugiej stronie muru. Szybko jednak zorientował się, iż wolność w Republice Federalnej oznacza w istocie totalne poddanie się wpływom kultury zza Oceanu. Wierząc w możliwość zmiany i widząc tę możliwość w zapomnianym po wojnie potencjale figuracji, postanowił "przeciwstawić się kolonizacji" i próbom "uczynienia sobie prowincji poddaną". W 1961 roku wybiera pseudonim Baselitz (wzorem dawnych mistrzów - od nazwy swojego miejsca urodzenia - saksońskiej wioski Deutschbaselitz) i wraz z Eugenem Schönebeckiem (również uciekinierem ze Wschodu) ogłaszają w postaci "awangardowego" manifestu tak zwane Pierwsze Pandemonium. W 1963 w galerii Werner & Katz na Kudammie odbywa się pierwsza indywidualna wystawa Baselitza i od razu wywołuje skandal. Dwa obrazy "Der nackte Mann" ("Nagi mężczyzna") i "Die große Nacht im Eimer" (dosłownie "Wielka noc w kuble", w przenośni: "Wielką noc diabli wzięli") zostają usunięte z pokazu za propagowanie pornografii, Baselitzowi wytoczono proces sądowy (wyrok ogłoszono na korzyść artysty), a media donosiły o "zniekształconych, odczłowieczonych męskich aktach, noworodkach i embrionach."1

Postać ni to chłopca ni to dorosłego, w krótkich brunatnych spodenkach, z olbrzymim fallusem, przypomina przepoczwarzającego się z dziecka w tyrana członka Hitlerjugend. Nie widzimy twarzy, która "rozsypuje się" na naszych oczach na bliżej nieokreślone fragmenty, z których jesteśmy w stanie zidentyfikować małe oczy o tępym spojrzeniu, ogromne czerwone ucho i zaczesane na bok włosy. Było jeszcze za wcześnie, by malować tak odważne obrazy, drażniło wówczas wszystko - i treść, i forma, która swą programową brzydotą celowała w drobnomieszczańskie gusta i racjonalną estetykę modernizmu.

Georg Baselitz, Oberon (I. Orthodoxer Salon 64 - E. Neijswestnij), 1963/64 Öl auf Leinwand, 250 x 200 cm Privatsammlung Š Georg

Georg Baselitz, Oberon (Remix), 2005 Öl auf Leinwand,300 x 250 cm Privatsammlung

W latach 1965-1966 powstaje cykl tzw. "Heldenbilder" ("Obrazy bohaterów"), utrzymanych w tej samej konwencji rozpadu portretów rozbitków, ukazujących monstrualne, pokiereszowane męskie postaci herosów, wzbudzające raczej współczucie i dreszcz przerażenia z powodu ich niemocy (wobec ich ukrytego potencjału) niż podziw. Protagoniści tych dzieł są gorzkim cytatem z dzieł romantyków (tu nawet zraniona przyroda budzi współczucie), jeśli jest w nich ironia i humor, to jest to humor wisielczy.
Wrażenie rozpadu tych obrazów, ich balansowanie na granicy integracji i dezintegracji, reprezentacji i abstrakcji stanowi to, co Donald Kuspit wiązał w sztuce kierującej się "impulsem ekspresjonistycznym" z koncepcją "bariery represji" (granica pomiędzy nieświadomym a podświadomym) zaczerpniętą od Freuda. Kuspit - nota bene - bronił wtedy nowe zjawiska w sztuce (i tym samym artystów takich jak Baselitz czy Kiefer), odpierając argumenty swego głównego adwersarza Benjamina Buchloha, wyłożone w słynnym artykule z 1981 r.: "Figures of authority, ciphers of regression. Notes on the return of representation in the european painting".

W celu relatywizacji klasycznych motywów eksploatowanych przez Baselitza od początku twórczości, artysta dokonuje pod koniec lat sześćdziesiątych słynnego aktu "postawienia obrazów na głowie", nadając im tym samym konceptualny wymiar. Chodzi "o możliwość namalowania obrazu (...). Przedmiot namalowany do góry nogami jest przydatny dla malarstwa, gdyż jest nieprzydatny jako przedmiot."2

"Nie wierzę, iż wnikliwiej patrząc można malować lepsze obrazy od tych, które już powstały - nie w tym leży problem malarstwa - dla mnie to, co jest widoczne, to tylko skóra"3 - przekonuje Baselitz i określa powstanie każdego nowego obrazu w kategoriach przygody, podczas której "dzieje się coś, co do tej pory nie miało jeszcze miejsca".

Dla Baselitza naistotniejsze jest zatem malarstwo samo w sobie, choć skandal pierwszej wystawy wyniknął raczej z "pandemonicznego" połączenie formy i treści.
Koncepcja "Remixu" wyraźnie wysuwa na plan pierwszy formalny charakter płócien, gdyż motywy i formaty pozostają te same jak przed laty, zmienia się warstwa czysto malarska, Baselitz ma potrzebę zdefiniowania na nowo przełomowych dla swej twórczości dzieł.
Obrazy z lat 60. były brunatne, ciężkie, farby raczej przełamane, co nadawało im rys pełen powagi i patosu - zrozumiały w czasach pierwszej, "walczącej" fazy powrotu reprezentacji i dwuznacznej (w Niemczech) estetyki ekspresjonizmu.

Georg Baselitz, Fingermalerei - Adler, 1972 Öl auf Leinwand, 250 x 180 cm Pinakothek der Moderne, München Š Georg Baselitz

Georg Baselitz, Der Adler (Remix), 2005, Öl auf Leinwand,300 x 250 cmPrivatsammlung

Czterdzieści lat później malarz śmiało nakłada na płótna czyste farby prosto z tuby lub rażące wręcz barwy - jak ostry pomarańcz w "Orangenesser-Remix" ("Jedzący pomarańcze", 2005). Stara się jednocześnie (z powodzeniem) właściwości malarskie akwareli uzyskać przy użyciu oleju. Stąd transparentne barwy, prześwitujące fragmenty płócien, lekkość duktu pędzla.

Prezentowane paralelnie akwarele - na przekór naszym przyzwyczajeniom - powstały później niż obrazy na płótnie i te drugie są rodzajem szkicu przygotowawczego, choć zdominowują na wystawie swą agresywną prezencją niewielkie akwarele. Przyjrzyjmy się "Die große Nacht im Eimer" w wersji odświeżonej, z 2005 roku. Obraz wydaje się jaśniejszy, klarowniejszy, ślady pędzla wirtuozersko lekkie, ulotne i szybkie. Ta sama siła malarskiego przekonywania, lecz mniejsza dbałość o szczegół. Owo przejaśnienie i zsyntetyzowanie elementów doprowadziło do powstania znacznie bardziej jednoznacznego przedstawienia Hitlera, sam artysta płótno komentuje następująco: "W niektórych miejscach obraz jest jak karykatura - ale lepiej ująłem Hitlera. Wówczas wszyscy mi mówili: to jesteś ty sam! Ale ja przecież myślałem o Trzeciej Rzeszy, o niemieckiej przeszłości. Teraz pokierowałem obraz bardziej w tę stronę, teraz widać Adolfa lepiej."4

Georg Baselitz,Ornamentale (Remix), 2005, Öl auf Leinwand, 300 x 250 cm

Dziś już prawdobodobnie nikogo nie zaszokuje portret Hitlera, czy swastyki wkomponwane w "Große Freunde - Remix" ("Wielcy przyjaciele") czy "Ährenleserin - Remix"("Zbierająca kłosy"). Lekcja pokolenia Baselitza została przerobiona. Jednym z najlepszych dowodów są świetnie sprzedające się na niemieckim rynku sztuki obrazy Norberta Bisky'ego - nawiązujące swą estetyką i tematyką do przedstawień nadwornych artystów reżimu nazistowskiego i komunistycznego.

Justyna Balisz

Ilustracje: N. Bisky - dzięki uprzejmości Galerie Michael Schultz, Berlin, © VG Bild-Kunst (!), pozostałe reprodukcje - materiały prasowe Albertina - Wien

BASELITZ Remix; 21. 07.2006 - 29. 10. 2006 Pinakothek der Moderne, München; Albertina, Wien, 18.1.2007 - 24.4.2007.

Norbert Bisky Dreckschleuder 2006 Öl Nessel 210 x 420 cm

1. 1. DPA - Meldung vom 2. 10. 1963, cyt. za.: E. Gillen, Ein Bild für die Väter, w: Deutschlandbilder, Kunst aus einem geteilten Land, kat. wyst. 7. 09. 1997 - 11. 01. 1998, Martin - Gropius Bau, Berlin, s. 1
2. 2. G. Baselitz, Bilder denkt man sich aus, man holt sie nicht von draußen. Manifeste und Texte zur Kunst 1966 - 2000, Bern 2001, s.8.
3. 3. Cytat z wystawy w Albertinie.
4. 4. Cyt. za: C. Schulz - Hoffmann, Baselitz - Remix, w: Baselitz. Remix, kat. wyst. Pinakhotek der Moderne, München 21. 07. - 29. 10. 2006, s. 18.