„Teraz każdy ma jakieś zapatrywania,
aczkolwiek trzeba zebrać się liczebnie, aby móc je mieć”.
Søren Kierkegaard

Mini zeppeliny, elektryczne wrotki, opancerzone rowery wojskowe, programatory pogody, przenikające przez ściany promienie policyjnych maszyn infiltracyjnych – to wizje współczesności powstałe w pierwszych latach poprzedniego stulecia. Pytania dotyczące wyobrażeń przyszłości zawsze budziły ekscytację. Ankieta „Tunel. Znaczenie ludzkości dla przyszłości”, którą przeprowadził Piotr Grabowski w Galerii Sztuki Współczesnej w Opolu, korzysta zarówno z analiz naukowych, jak i fabuł science fiction.

„Tunel” – jak deklaruje autor – jest „formą badania wyobraźni”. Grabowski stawia pytania dotyczące fantazmatycznej wizji nas samych w obliczu „zrealizowanej przyszłości”. Podstawą przewidywanego modelu są: „Szok przyszłości” Alvina Tofflera oraz „Hiperprzestrzeń” Michio Kaku. Pytania, sugerujące spektakularne scenariusze rozwoju cywilizacji i człowieka o niezwykłych możliwościach, mają pobudzać wyobraźnię ankietowanych. Odnoszą się jednocześnie do głównych problemów współczesnej nauki i filozofii. Dwa pierwsze brzmią: „Jak często zmieniasz kolor skóry?” i „Ile masz liści?”. Pytania, oprócz sugerowania wizji planety zaludnionej przez ludzko-roślinne hybrydy, które w myśl piosenki o ofierze promieniowania świecą – na żółto, kiedy są zadowolone, na niebiesko, gdy nie jest im do śmiechu – nasuwają problemy zapowiadanej rewolucji biotechnologicznej, zagadnienia genomiki, a idąc o krok dalej, kwestie osłabienia modelu antropocentrycznego, pytania o granice ludzkiej natury oraz kierunek rozwoju ludzkości. Pytania zasadne, biorąc pod uwagę protorealizacje z dziedziny fantazyjnej inżynierii genetycznej, jak choćby wyhodowanie przez Eduardo Kaca, „artystę transgenicznego”, fluorescencyjnego królika („GFP Bunny”, 2000) czy Edunii – rośliny, petunii, z ludzkim DNA („The Natura History of Enigma”, 2003-2008).

Przeprowadzanie ankiety, marzec 2012, Galeria Sztuki Współczesnej w Opolu, fot. Marta Pokojowczyk

Kolejne pytania również odnoszą się do żywo dyskutowanych zagadnień: technologicznych protez i ich wpływu na nasze zachowania („W jakim procencie jesteś maszyną?”), do klonowania, szczególnie problematycznego jako nowa forma rozrodu, gdyby zaistniała sytuacja wychowywania młodszej wersji samego siebie lub partnera („Jesteś swoją matką lub ojcem, babcią, wujkiem, siostrą czy synem?”), czy do genetycznego programowania skłonności i zdolności oraz zapowiadanego przez Francisa Fukuyamę genetycznego wyścigu zbrojeń („Twoje docelowe IQ?”). W końcu do teorii nowej fizyki, która zrewolucjonizowała rozumienie podstawowych struktur świata i ujawniła, że nasze codzienne zmysłowe doświadczenia nie przystają do równań matematycznych opisujących świat kwantów („Czy wytrzymujesz rezonans superstrun?”).

Pytania dotyczą zatem odkryć, badań i teorii, które prawdopodobnie za kilkadziesiąt lub kilkaset lat przyczynią się do radykalnej zmiany obrazu świata i być może ustanowią nową jakość życia człowieka.

Co na to wszystko respondenci? Jedni swoje wyobrażenia oprą na wiedzy, inni podążą w stronę futurystycznego żartu, w którą zdaje się kierować część ankiety. Jak w tym badaniu wiedza ma się do wyobraźni? Przywołane we wstępie do kwestionariusza postulaty Tofflera, by nie pozostawać bierną masą wobec zmian i stworzyć mapę marszu w przyszłość, wskazują na nieodzowność wiedzy, mającej przecież być podstawą znajomości owej topografii. Od pierwszej strony ankiety nasuwają się wątpliwości, czy badanie kierowane jest ku wyobraźni, czy jednak w stronę świadomości. A może jeszcze gdzieś indziej?

Piotr Grabowski we wprowadzeniu do „Tunelu” wskazuje dwojaki cel ankiety: badanie wyobraźni na podstawie analiz wizji przyszłości oraz „oswojenie paradoksów” i „znalezienie prawidłowości w reakcjach na gwałtowne rozszerzenie możliwości” cywilizacyjnych. Zatem ankieta, badając wyobraźnię, może być jednocześnie rodzajem delikatnego wprowadzenia w przewidywane zmiany, uczulenia na możliwość ich wystąpienia.

Piotr Grabowski, Tunel Znaczenie ludzkosci dla przyszlosci, ankieta, fot. GSW Opole

A jednak scenariusze podsuwane przez ankietę wyraźnie kierują wyobraźnią, bo trudno umknąć poza twarde ramy kwestionariusza. Forma pytań narzuca formę odpowiedzi, a przynajmniej mocno ją zawęża. Dlatego pierwsze pytanie, które powinniśmy sobie zadać brzmi: czy za pomocą ankiety można badać wyobraźnię? Przecież wynik ankiety to dane uśrednione, odrzucające wszystko, co nie zmieściło się w ściśle wyznaczonym obszarze badawczym. Wydaje się oczywiste, że w ujęciu procentowym ginie odrębność naszych wyobrażeń, zatraca się to, co w nich najcenniejsze – oryginalność.

Jeśli spojrzymy na ankietę z tej perspektywy, to stanie się jasne, że jest ona w istocie manipulacją czyniącą uczestników akcji podatnymi na sugestie, by łatwiej było ankieterowi zamienić wyobrażenia w odindywidualizowaną masę danych. W ten sposób ujawniają się zupełnie inne pytania, stawiane ankietowanemu – „Tunel” okazuje się testować podatność na schematy i badać suwerenność myśli. Nie oczekuje od nas odpowiedzi, gdyż te ukryte pytania są właściwie retoryczne: Jak bardzo nasza wyobraźnia jest podatna na wpływy zewnętrzne? Kto ją stymuluje i po co? Oczekuje od nas raczej przedstawienia samemu sobie bilansu: ile w wyobrażeniach jest naszego własnego, a ile ukradkiem wsączonej obcej ideologii. Na wyobraźnię wpływa przecież ogromna liczba czynników: codziennie odwiedzane portale internetowe, ulotki, reklamy, zasłyszane komentarze polityczne i opinie dotyczące każdej dziedziny życia, poczynając od etyki, a na odżywianiu kończąc.

Warto popracować zatem nad tym, żeby nie zaprzysięgać się statystyce, a wzmacniać system immunologiczny wyobraźni, chroniący przed częstą omyłką, pomyleniem naszych pragnień z życzeniami zleceniodawców ankiet oraz wszystkich próbujących łapać nas na lep rzekomo neutralnej wiedzy, aksjologii czy zabawy.

Piotr Grabowski jest w tej kwestii stanowczy – stwierdza bez ogródek: „Odmowa uczestnictwa jest jedyną możliwością uniknięcia pułapki ankiety”. W tym działaniu, czy może performansie, chodzi więc o to, by – używając słów Alaina Badiou – wytrwać w nie-układności z tym, co wciąż chce się z nami układać.

Piotr Grabowski, „Tunel. Znaczenie ludzkości dla przyszłości”, marzec 2012 (przeprowadzenie ankiety) / kwiecień 2013 (przedstawienie badań), Galeria Sztuki Współczesnej w Opolu

Piotr Grabowski, Tunel Znaczenie ludzkosci dla przyszlosci, ankieta, fot. GSW Opole