Postdokument?

W opublikowanym po raz pierwszy w 1997 roku tekście "Post-documentary, post-photography?" Martha Rosler, artystka wizualna, teoretyczka i fotografka wieszczy schyłek dokumentu, "praktyki, która zaczęła się i rozkwitła w wieku dwudziestym i może wraz z nim umrzeć"1. W pierwszej dekadzie XXI wieku kategoria dokumentu przyciąga większą uwagę niż kiedykolwiek wcześniej, i to nie tylko fotografów, filmowców, dziennikarzy i historyków, ale również artystów współczesnych i aktywistów społecznych. Już połowie lat dziewięćdziesiątych amerykańska artystka dostrzega w tym rozszerzaniu i rozciąganiu dokumentu zagrożenie dla wiarygodności i doniosłości praktyki dokumentalistów. Artyści chętnie wykorzystujący estetykę i swoistą modę na dokument tworzą dzieła miałkie, obliczone na budowanie własnej kariery w świecie sztuki. Za przykład Rosler podaje wykorzystującą dokument wsobną sztukę Richarda Billinghama. Ale przykłady można by mnożyć. To, co w latach 1990. było wyjątkiem, po roku 2000 staje się praktyką niemal powszechną. Kuratorzy sztuki współczesnej chętnie sięgają po dokument, by przywołać w galeryjnym białym kubiku "rzeczywistość". W Londynie, Berlinie, Brukseli można zobaczyć wystawy o znaczących tytułach: "This Much Is Certain" (Royal College of Art, Londyn 2004), "After the Fact" (Martin Gropius Bau, Berlin 2005), "Beyond the Document" (BOZAR, Bruksela, 2011). Wystawy zbiorowe tworzą nowy kontekst dla funkcjonowania rozszerzającej się kategorii dokumentu i nie zawsze składają się z prac miałkich. Znak zapytania w tytule tekstu Marty Rosler dotyczy podstawowych warunków, bilansu potencjalnych strat i zysków przemieszczenia dokumentu z pola społecznej praxis do świata sztuki. Znak zapytania w tytule eseju Rosler można symbolicznie zestawić ze znakiem zapytania z tytułu ostatniego rozdziału katalogu przygotowanej przez kuratora Davida Alana Mellora wystawy "There Is No Such Thing as Society. Photography in Britain 1967-87"2. Tytuł tego rozdziału brzmi: "Conclusion. From Document to Art? The 1990s to the Present". Z dzisiejszej perspektywy instytucjonalnej praktyki widać wyraźnie, że proces inkorporacji dokumentu przez instytucje sztuki rozpoczęty jeszcze w latach siedemdziesiątych, który miał swoje apogeum w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych, na początku kolejnej dekady dokonał się na dobre i na złe. Dziś pytanie Rosler i Mellora należałoby przeformułować na "From Art to Document?" i zastanowić się nad konsekwencjami tegoż procesu dla świata sztuki.

[...]

Wystawa Świat nie przedstawiony. Dokumenty polskiej transformacji jest pierwszą ekspozycją, która pozwala zapoznać się z dorobkiem żyjących klasyków, rozpoznać ich autorskie perspektywy i zobaczyć je także na tle twórczości fotografów Zachodnich również zainteresowanych przemianami ustrojowymi w Polsce (Allan Sekula, Mark Power, Carl De Keyzer, Zoe Leonard...). Osobny kontekst tworzy obecność na wystawie także postaci mniej znanych, a równie ciekawych jak Juliusz Sokołowski, Mariusz Forecki, Piotr Janowski, Maciej Pisuk i - last but not least - fotografów młodszego pokolenia jak Maria Zbąska, Michał Szlaga, Łukasz Trzciński, Konrad Pustoła3. Dokument fotograficzny i fotoreportaż uzupełniają się, tworząc panoramiczny obraz Polski posiadającej cechy nie tylko kojarzone z kapitalizmem, a wymienianych przez Elisabeth C. Dunn takie jak nowoczesność, młodość, dynamika, ruch, elastyczność, różnobarwność, zaspokojenie pragnień, indywidualizm i przekraczanie granic. Ten świat został już przedstawiony i jest dość dobrze znany z publikacji prasowych, a także wspomnianej wystawy "Gazety Wyborczej". Teraz można przyjrzeć się podszewce, drugiej stronie rzeczywistości transformacji, zadać pytanie jak fotografowie właściwie przedstawiają świat? Co i dlaczego ich interesuje? Co zawiera "świat nie przedstawiony"?

Adam Mazur

Fragment tekstu opublikowanego w folderze towarzyszącym wystawie, dostępnym w CSW Zamek Ujazdowski. Wystawa czynna do 15.04.2012.

1. 1. M. Rosler, Post-Documentary, Post-Photography?, w: Decoys And Disruptions. Selected Writings, 1975-2001, Cambridge MA-London 2004, s. 207-244.
2. 2. D. A. Mellor, No Such Thing As Society. Photography in Britain 1967-87. From the British Council and the Arts Council Collection, London 2007. W Polsce wystawa Mellora pokazywana była od 14. listopada 2008 do 4. stycznia 2009 roku w CSW Zamek Ujazdowski w Warszawie. Komisarzem ze strony CSW był Paweł Polit.
3. 3. Wystawa jest zatem rozszerzeniem pola walki w porównaniu do Nowych dokumentalistów (tylko dwóch fotografów biorących udział w ekspozycji z 2006 roku zostało zaproszonych również w 2011 roku: Konrad Pustoła i Wojciech Wilczyk) i wygeneruje zapewne kolejne dyskusje o tym, kogo i dlaczego w niej zabrakło.