Słoweński kolektyw artystyczny Neue Slowenische Kunst, założony w 1984 roku, a w 1992 przekształcony w NSK State in Time, w Polsce kojarzony jest przede wszystkim z dość częstymi koncertami zespołu Laibach. Jak do tej pory w naszym kraju odbyły się dwie ekspozycje tych artystów: "Trzy projekty" grupy Irwin przed czternastu laty w CSW w Warszawie i "Rekapitulacja" Laibach w 2009 roku w Muzeum Sztuki w Łodzi (www.obieg.pl/audiovideo/11274).

Wartki nurt wydarzeń związanych z działalnością nie tylko członków kolektywu, ale również wielu spośród kilkunastu tysięcy obywateli wirtualnego państwa NSK State In Time, wydaje się omijać nasz kraj. Przynajmniej takie wrażenie można było odnieść, uczestnicząc w niewielkiej nawet części spotkań oraz działań muzycznych i performatywnych, które przez przeszło dwa miesiące miały miejsce w kilku punktach Londynu.

Kolektyw powstał w Lublanie z połączenia trzech grup artystycznych: zespołu muzycznego Laibach, grupy malarzy Irwin oraz teatru alternatywnego Gledališče Sester Scipion Nasice. Posługując się różnymi mediami, artyści przyjęli kilka wspólnych założeń, jak na przykład zasada zwana retroawangardą, czyli nawiązanie do funkcjonowania ruchów awangardowych XX wieku przy jednoczesnym recyklingu symboli ideologicznych i religijnych czy strategia nadutożsamienia1, oznaczająca przekroczenie poziomu identyfikacji estetyczno-programowej z panującym reżimem. Elementy te w połączeniu z mieszanką biegunowo odmiennych inspiracji wprowadzały w konsternację nie tylko komunistyczne władze w latach 80. Przekształcenie się kolektywu w NSK State in Time, państwo w czasie nieposiadające własnego terytorium, do którego każdy podzielający tę ideę mógł (i wciąż może) należeć, przede wszystkim było odpowiedzią na zmiany zachodzące w Jugosławii i Europie Wschodniej na przełomie lat 80. i 90.

Cykl spotkań i ekspozycji w Tate Modern, Chelsea space i Calvert 22 ukazał działalność artystyczną NSK w perspektywie historycznej, prezentując dokumenty i artefakty ilustrujące wybrane jej aspekty. Wydarzenia te zgromadziły postacie kluczowe dla funkcjonowania kolektywu od momentu jego powstania - artystów, historyków, teoretyków, kuratorów i znawców sztuki Europy Wschodniej.

Gledališče Sester Scipion Nasice/ The Theatre of the Sisters of Scipion Nasica, „Krst Pod Triglavom/Baptism Under Triglav”, 2011, Produced for the exhibition Museum of Parallel Narratives In the Framework of L’Internationale, MACBA, Barcelona 2011, Fot. J. Szczepanik

Chelsea space. Widok ogólny ekspozycji, Fot. J. Szczepanik

Zveza socialistične mladine Jugoslavije/ Socialist Youth Alliance of Yugoslavia, „Poster for the Youth Day”, 1987; New Collectivism, „Poster for the Presentation of NSK in London”, Riverside Studios, AIR Gallery, London, 1987; New Collectivism, Poster for the Irwin exhibition »Was ist Kunst«, Richard Demarco Gallery, Edinburgh, 1987, Fot. J. Szczepanik

"The Slovenian Box"2

W Chelsea space zaprezentowano ponad 50 obiektów - zdjęć, plakatów, okładek płyt, publikacji, relacji prasowych oraz filmów wideo - dokumentujących aktywność artystyczną Neue Slowenische Kunst w latach 1984 - 1992. Część spośród nich miała związek z działaniami kolektywu w Wielkiej Brytanii. Prace pochodziły zarówno z lublańskich archiwów artystów, jak i z londyńskiego "slovenian box" Davida Gotharda, któremu kolektyw zawdzięcza swoją obecność w Wielkiej Brytanii w latach 80. Wśród dokumentów znalazł się m.in. plakat przedstawienia Michela Clarka, tancerza brytyjskiej nowej fali, "No Fire Escape in Hell", do którego muzykę na żywo wykonywał Laibach, a także plakat Novi Kolektivizem (komórki odpowiedzialnej za wizerunek kolektywu), przygotowany z okazji wystawy Irwin "Was ist Kunst" w galerii Richarda Demarco w 1987 roku. Nie zabrakło także dokumentacji najsłynniejszego spektaklu, "Krst pod Triglavem" z 1986 roku, i fotografii członków kolektywu pod wykonanym dla celów scenograficznych prototypem "Pomnika III Międzynarodówki" Tatlina. Wśród dokumentów znalazł się także pierwszy manifest grupy teatralnej Gledališče Sister Scipion Nasice z 1983 roku, zakładający m.in. połączenie wszystkich teatrów w kraju. Na wystawie zaprezentowano też odezwę Novi Kolektivizem upublicznioną na kilka miesięcy przed tzw. aferą plakatową. W 1987 roku Novi Kolektivizem zwyciężył w organizowanym corocznie konkursie na plakat z okazji obchodów rocznicy urodzin marszałka Tito i Dnia Młodzieży. Artyści stali się obiektem ataków, kiedy wyszło na jaw, iż zainspirowali się płótnem malarza III Rzeszy, Richarda Kleina, zmieniając zaledwie kilka szczegółów.

Alexei Monroe, znawca historii kolektywu, zwrócił natomiast uwagę na "Organigramme" (1984), będący graficznym przedstawieniem niezwykle złożonej i wielokomórkowej struktury kolektywu, który de facto jest rodzajem żartu, większość bowiem włączonych w diagram komórek była fikcyjna3. Reprint magazynu "Der Sturm" (2011), wydany oryginalnie w Berlinie w 1929 r. i poświęcony młodej sztuce słoweńskiej, zdradza pochodzenie pomysłu na nazwę kolektywu. Niewielka część dokumentacji związana z początkiem lat 90. stanowi element spajający materiał zgromadzony w Chelsea space z ekspozycją w Calvert 22.

„NSK Embassy, Moscow”, Presentation booklet, Published by: NSK Institute, Editor: Eda Čufer, Design: New Collectivism, Ljubljana, Maj 1992, (Photo: Jože Suhadolnik, Franci Virant, Marko Modic, Miha Škerlep, Diego Gomez), David Gothard Archive, London; IRWIN, „Zemljopis Vremena/Geography of Time”, Galrija Dante Mario Cettina, Umago, 1994, Fot. J. Szczepanik

Irwin, z serii „Kapital” 1984/2008, Courtesy the artists, Fot. J. Szczepanik

„NSK Embassy Moscow plaque”, 1992, Regina Gallery/ Apt Art, Moscow, Private collection, Fot. J. Szczepanik

Instytucjonalizacja przyjaźni4

Przestronne sale galerii Calvert 22, są gospodarzem pierwszej kompleksowej wystawy Irwin w Wielkiej Brytanii od 25 lat, a ściślej mówiąc, dwóch ekspozycji: Irwin - Time For a New State oraz NSK Folk Art.

W 1984 roku, grupa malarzy słoweńskich Rrose Irwin Selavy, w osobach Dušana Mandiča, Mirana Mohara, Andreja Savskiego, Romana Urjanka i Boruta Vogelnika, stała się częścią kolektywu Neue Slowenische Kunst i zmieniła nazwę na Irwin. Do tradycji plastycznej zapoczątkowanej w 1980 roku przez Laibach, Irwin włączył charakterystyczne dla swojej twórczości elementy zaczerpnięte z historii sztuki i narodowej kultury słoweńskiej oraz zaproponował własną strategię, zakładającą nieustanną rekontekstualizację i kwestionowanie istnienia tzw. obiektywnych faktów. W Calvert 22 motywy charakterystyczne dla twórczości Irwin zaprezentowane zostały na przykładzie dwóch serii: "Kapital" - obrazów, ikon i obiektów wykonanych w latach 1984-2008 - oraz prac "Procesja Graz" i "Procesja Skopje" z 2008 roku, łączących twórczość malarską Irwin z ideą ready made Marcela Duchampa. Ikona "Malewicz między dwiema wojnami", wykonana w 1984 roku, stała się tu obiektem umieszczanym w różnych kontekstach sakralnych.

Na wystawie zgromadzono także dokumenty i obiekty związane z przełomowym rokiem 1992. Wspólne doświadczenie historyczne doprowadziło wówczas do spotkania w Moskwie z innymi artystami bloku wschodniego. Przez miesiąc w prywatnym mieszkaniu odbywały się wystawy, dyskusje i wymiana poglądów, zakończona podpisaniem tzw. Deklaracji Moskiewskiej (dokument jest częścią ekspozycji). W tym samym momencie kolektyw NSK przekształcił się w wirtualne państwo NSK State in Time i była to jednocześnie pierwsza jego materializacja, a samo spotkanie zyskało miano Ambasady Moskiewskiej NSK. Według Gediminasa Gasparavičiusa urzeczywistnienie tej idei dowodziło, iż konceptualna struktura państwa wydawała się najbardziej odpowiednia do wyrażenia estetycznej i politycznej złożoności w postsocjalistycznej Europie Wschodniej.5 Tym samym dla grupy Irwin konfrontacja ta stała się impulsem do wyjścia w poszukiwaniu własnej tożsamości poza Europę Wschodnią.

Viktor Misiano zwraca uwagę na kontrastujące z postawą artystów rosyjskich zachowanie przez kolektyw pełnej powagi i stanowisko całkowicie pozbawione ironii, zarówno jeśli chodzi o ideę powołania państwa w czasie, organizację i funkcjonowanie ambasady z wydawaniem paszportów włącznie, jak i akcję na Placu Czerwonym.6 Ta ostatnia, "Czarny kwadrat na Placu Czerwonym", obecna na ekspozycji w formie fotografii archiwalnych, to działanie w przestrzeni zainicjowane przez Irwin, polegające na rozłożeniu płachty czarnego materiału wielkości 22x22 metry w samym centrum Moskwy bez oficjalnej zgody władz.

Kolejnym projektem udokumentowanym na ekspozycji w postaci instalacji i projekcji wideo, była "Transnacionala", miesięczna podróż międzynarodowej grupy artystów po Stanach Zjednoczonych w 1996 roku. W tym projekcie tożsamość wschodnioeuropejska została zderzona z rzeczywistością pozaeuropejską. Realizacje ambasad w poszczególnych miastach amerykańskich pozwoliły tej grupie eksperymentatorów nie tylko na przyjrzenie się realiom i funkcjonowaniu sztuki na tym obszarze, ale przede wszystkim na rodzaj refleksji zwrotnej prowadzącej do określenia własnego stanowiska wobec sztuki Europy Wschodniej, nieistniejącej niemal w podręcznikach światowej czy nawet europejskiej historii sztuki.

"East Art Map" (2000/2005) to projekt, którego celem było wyodrębnienie sztuki współczesnej Europy Wschodniej ze stworzonego przez teoretyków zachodnich kanonu europejskiego. Ta idea, zainicjowana jako strona internetowa, wkrótce przekształciła się w szeroko zakrojone badania z udziałem wybitnych teoretyków i kuratorów, próbę stworzenia mapy sztuki Europy Wschodniej.7 Jego owocem jest publikacja "East Art Map", jedno z nielicznych kompendiów wiedzy na temat sztuki współczesnej tej części Europy.

Interesującą część wystawy stanowi billboard umieszczony w przestrzeni południowego Londynu, na którym widnieje hasło "Time for a new state. Some say you can find happiness there" [Czas na nowe państwo. Niektórzy mówią, że możesz tu znaleźć szczęście] (2012), nawołujące do stworzenia nowego państwa bądź zachęcające do wejścia w struktury już istniejącego. Historia tej pracy sięga roku 2007 i wiąże się z działaniami podjętymi przez założycieli Państwa w Czasie w związku z nagłym i masowym zainteresowaniem obywateli Nigerii, korzystających z możliwości zamówienia paszportu wirtualnego państwa NSK State in Time przez Internet8. Być może apel twórców wirtualnego państwa umieszczony w przestrzeni publicznej jest zapowiedzią formy, jaką w przyszłości przybierze kolektyw Neue Slowenische Kunst.

„Transnacionala” 1998/2012, Courtesy the artist, Fot. J. Szczepanik

„Video documentation of Transnacionala discussions”, 1996, Courtesy the artists, Fot. J. Szczepanik

Irwin in Context: Zdenka Badovinac & Eda Čufer w rozmowie z grupą Irwin, 13.04.2012, Fot. J. Szczepanik

"Do którego państwa należysz, może być kwestią życia lub śmierci" 9

Od początku istnienia NSK State in Time jego obywatele tworzyli własne prace. Owocem inspiracji funkcjonowania w tej wspólnocie jest kolekcja artefaktów zaprezentowana częściowo na londyńskiej ekspozycji NSK Folk Art, w której udział wzięli: Peter Blasé, Christian Chrobok, Danaja, Charles Krafft, Christian Matzke, Public Movement, Astrid Thingplatz i Valnoir.

W 2000 roku jeden z obywateli, Haris Harraris, stworzył rodzaj wirtualnej ambasady10, która stała się nie tylko miejscem spotkań, lecz także inicjatywą stopniowo przybierającą formę centrum dowodzenia i ułatwiającą proces samoorganizacji rozrzuconych po całym świecie członków wspólnoty. Zarówno planowane przez nich wydarzenia (współorganizacja Kongresu Obywateli NSK w Berlinie w 2010 roku, pierwsze biennale NSK Folk w Lipsku w 2013 roku i inne), jak i tworzone prace zyskały akceptację i wsparcie założycieli NSK State in Time. Obecna wystawa dowodzi, iż poprzez włączenie ich w przestrzeń ekspozycyjną stały się czymś na kształt informacji zwrotnej, elementem dopełniającym ideę stworzenia państwa opartego na modelu partycypacyjnym, która przyświecała jego twórcom przed dwiema dekadami.

NSK Folk Art, Installation Shot, Courtesy Calvert 22 and Steve White

NSK Folk Art, Installation Shot, Courtesy Calvert 22 and Steve White

NSK Folk Art, Installation Shot, Courtesy Calvert 22 and Steve White

NSK Folk Art, Installation Shot, Courtesy Calvert 22 and Steve White

W minimalistycznej "Suprematische Ikone" z 1995 roku Christian Chrobok nawiązał do twórczości i historii Kazimierza Malewicza. Chrobok w 1995 roku powołał Institut für Kulturelle Kassation, laboratoryjny projekt badawczy o konceptualnej strukturze, którego zadaniem jest badanie ram kontekstualnych sztuki oraz struktury nadającej kształt naszej kulturowej rzeczywistości.11 Na wystawie zaprezentował przedmioty codziennego użytku z serii "Souvenirs from the Institut für Kulturelle Kassation" z wygrawerowanym logo instytucji.

Na ekspozycji znalazły się także obiekty Charlesa Kraffta, uczestnika projektu "Transnacionala", znanego przede wszystkim ze swoich ceramicznych przedmiotów - granatów, karabinów, kastetów - zdobionych w szesnastowiecznej technice z Delft. Zaprezentowane przez niego talerze przedstawiają wyobrażenia poszczególnych grup konstytuujących NSK.

Inicjatywą Christiana Matzke było założenie biblioteki "narodowej", Retrogarde Reading Room, znajdującej się na wschodnim wybrzeżu Stanów Zjednoczonych, a także stworzenie programu informacyjnego NSK State News , który można obejrzeć na stronie internetowej nskstate.com. W Londynie zaprezentował "The NSK Uniform Project (2006)", projekt munduru inspirowanego fotografiami archiwalnymi NSK od lat 80., między innymi scenicznym "kostiumem" pierwszego lidera Laibach, Tomaža Hostnika.

Jedna z prac wideo jest zapisem ceremonii oficjalnego przyjęcia dyplomatów zaprzyjaźnionego kraju. Przy dźwiękach patetycznej albo marszowej muzyki odziana w galowe stroje kompania reprezentacyjna odgrywa ściśle wyreżyserowany obrzęd powitania. Przy zachowaniu pełnej powagi i patetyzmu wciągane są na maszty flagi, a twarze uczestników i widzów pełne są odświętnego skupienia. Ostatnim elementem ceremonii jest iluminacja wielkich konstrukcji zawierających symbole obu krajów: sześcioramiennej gwiazdy i krzyża. Zapis okazuje się działaniem grupy Public Movement i dotyczy otwarcia wystawy NSK w izraelskim centrum sztuki w Holon.

Juliane Debeusscher, zestawiając ze sobą twórczość założycieli NSK i NSK Folk Art, konkluduje, iż różnica między nimi polega na tym, iż pierwsza reprezentuje myślenie w kategoriach formalnych, druga natomiast jest "czystą" ekspresją "żywej community", która wyrastając na marginesie struktury, legitymizuje ją.12

Co skłania właścicieli paszportów NSK State in Time, uczestników projektu konceptualnego, do aktywności twórczej i nawiązania dialogu z ideą i estetyką państwa w czasie? Czy rzeczywiście postawa taka wynika z tęsknoty za partycypacyjnym modelem społeczeństwa? Czy może jest to próba znalezienia dla siebie miejsca w świecie z jednej strony podzielonym granicami, z drugiej zglobalizowanym, charakteryzującym się "płynną tożsamością"? A może nawet mamy do czynienia z próbą realizacji koncepcji rzeźby społecznej Beuysa, zgodnie z którą każdy jest artystą?

Druga część wystawy może sugerować, że wezwanie "Time for a new state" zostało potraktowane poważnie. Może to właśnie dzięki powadze ów koncept bywa bardziej rzeczywisty niż rzeczywistość, co wydają się potwierdzać fakty związane z funkcjonowaniem państwa NSK State in Time, bez względu na moment historyczny.

Pod względem kompleksowego ujęcia działalności słoweńskich artystów londyński cykl prezentacji był jak do tej pory największą i najistotniejszą inicjatywą. Towarzyszące mu ekspozycje prezentują głównie aspekt artystyczny, choć zważywszy na charakter działalności NSK, nie sposób tu uniknąć licznych odniesień do sytuacji społeczno-politycznej. "Neue Slowenische Kunst 1984-1992" w Chelsea space to ekspozycja historyczna, "Iriwn - Time for a New State" w przeważającej części także, choć prezentuje również aktualne działania grupy. NSK Folk Art to odpowiedź na apel i zachętę członków kolektywu NSK w latach 80., a później założycieli NSK State in Time, aby stworzyć własny program, wyrazić indywidualny punkt widzenia na własnych warunkach, stać się częścią wspólnoty i działać kolektywnie.

Wszechobecny w dzisiejszych czasach cynizm i ironia wydają się strategiami krótkotrwałymi wobec konsekwentnej powagi działań członków słoweńskiego kolektywu Neue Slowenische Kunst, nieustannie odpowiedzialnych i czujnych w stosunku do zderzenia ich propozycji artystycznej ze zjawiskami współczesnego świata.

"Neue Sloweniche Kunst 1984-1992", kurator: Michele Drascek; Chelsea space, Londyn, 20.03-21.04.2012.

"Irwin - Time for a New State" oraz "NSK Folk Art"; kuratorka: Lina Džuverović; Calvert 22, Londyn, 04.04 - 24.06.2012.

Udział autorki w tych wydarzeniach był częścią realizowanego przez nią projektu finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/01N/HS2/05686.

Irwin, State in Time, London, 2012, In collaboration with Calvert 22 and Tate Modern, Fot. J. Szczepanik

Irwin, State in Time, London, 2012, In collaboration with Calvert 22 and Tate Modern, Fot. J. Szczepanik

1. 1. Autorem tego określenia w odniesieniu do Neue Slowenische Kunst był Slavoj Žižek.
2. 2. Kurator Michele Drascek tak tytułuje wstęp do katalogu, por.: Michele Drascek, "The Slovenian Box", [w:] katalog wystawy "Neue Slowenische Kunst 1984 -1992", Chelsea space, 20.03.2012 - 21.04.2012, Londyn. W tekście wyjaśnia okoliczności włączenia się Davida Gotharda w prace nad ekspozycją, wspominając o istnieniu materiałów zgromadzonych przez niego w latach 80. w pudle opatrzonym etykietą "The Slovenian Box".
3. 3. Alexei Monroe, "Was ist Kunst? Das ist Kunst!", [w:] katalog wystawy "Neue Slowenische...", dz. cyt.
4. 4. Publikacja Viktora Misiano "Instytucjoanlizacja przyjaźni" z 1998 roku, por.: Viktor Misiano, "Emergency Ambassadors to a State of Emergency: The NSK Embassy and The Moscow Artistic Scene of 1990s", [w:] katalog wystawy "Irwin - Time for a New State", Calvert 22, 04.04.2012- 24.06.2012, Londyn s. 19. Także obecni na spotkaniu w Calvert 22 artyści i kuratorzy podkreślili znaczenie przyjaźni jako siły konstytutywnej, bez której ta aktywność społeczno - artystyczna nie byłaby możliwa.
5. 5. Gediminas Gasparavičius, "The Tale of Two Squares (Told Twice). NSK Embassy Moscow and Relationality in Postsocialism", [w:] katalog wystawy "Irwin - Time for a New State", dz. cyt., s. 24.
6. 6. Tamże, s. 10.
7. 7. Borut Vogelnik z Irwin podczas spotkania w Calvert 22 wyraził przekonanie, że prawdziwą wartością tego projektu było zaufanie i wiara w sens podejmowanych działań, wyrażane przez uznanych specjalistów o doskonałej reputacji, którzy zgodzili się wziąć udział w projekcie. Spośród polskich badaczy do współpracy zaproszono prof. Piotra Piotrowskiego.
8. 8. Obecnie w przygotowaniu jest zbiór materiałów pokonferencyjnych ["Dialog Międzykulturowy- konferencja międzynarodowa", Łódź 2011], gdzie znajdzie się obszerny artykuł na ten temat mojego autorstwa.
9. 9. Cytat, Alexei Monroe, cytat za Christian Matzke, "NSK: The State Which Ran Away With Itself...How Is It Possible?", [w:] katalog wystawy "NSK Folk Art", dz. cyt., s. 16.
10. 10. nskstate.com
11. 11. "List of Works", [w:] katalog wystawy "NSK Folk Art", dz. cyt., s. 33.
12. 12. Juliane Debeusscher, "Some Perspectives of Dislocation on NSK Folk Art, Culture & the Nation", [w:] katalog wystawy "NSK Folk Art", dz. cyt., s. 27.