Psychoanaliza w kinie, psychoanaliza kina (na marginesie przeglądu Planete Doc Review)

: Function ereg() is deprecated in /includes/file.inc on line 649.

Podsumowanie całego przeglądu filmów dokumentalnych Planete Doc Review to zadanie ponad siły nawet najbardziej wytrwałego krytyka. Pozwoliłem sobie skoncentrować się na filmach przejawiających psychoanalityczną inspirację lub będących ilustracją praktyk lub problemów utożsamianych z pewną formą "terapii poprzez mówienie". Rozpocznę od rozliczeń z przeszłością dokonywanych przez potomka prominentnej wiedeńskiej rodziny, który próbuje przedrzeć się przez zasłonę milczenia. Natomiast Werner Herzog inaczej postawił sobie zadanie rozrachunku z historią - jego projekt wprawdzie w osobliwy sposób unika dotknięcia jądra problemu, ale potencjał krytyczny przemieszczonej traumy wydaje się tu być znacznie silniejszy. Następnie przejdę do dwóch filmowych wcieleń gwiazdy współczesnej psychoanalizy: Slavoja Žižka. Filmy te różnią się rodzajem zastosowanego dokumentalizmu, ale łączy je przeświadczenie, że możliwości psychoanalizy jeszcze się w tym zakresie nie wyczerpały. Koniec projektu Neubacher (2006) to autobiograficzny dokument Marcusa Carneya, rejestrującego przez siedem lat życie swojej austriackiej rodziny w celu odkrycia zagadek z przeszłości. Autobiograficzno/biograficznym hybrydom poświęcono wiele uwagi w studiach nad autobiografią, wychodząc od obserwacji, że nie żyjemy w próżni i opowiadając o sobie opowiadamy również o członkach rodziny. Te opowieści budzą nieraz zastrzeżenia etyczne, gdy autentyzm i szczerość twórcy autobiografii godzi w prawo do zachowania tajemnicy przez innych. Wydaje się, że niektórych tematów nie można by w ogóle podjąć bez ingerencji w przestrzeń intymną bliskich. Jest to szczególnie prawdziwe w odniesieniu do wspomnień austriackich beneficjentów nazizmu, którzy nawet po latach bronią swoich wyborów z przeszłości. Carney reprezentuje trzecie pokolenie, mediując pomiędzy milczeniem babki, która nigdy w krytyczny sposób nie spojrzała na przywileje, jakich dostąpiła podczas wojny, a milczeniem matki, która po pierwotnym okresie buntu pogrzebała problemy z przeszłości. Babka była drugą żoną zarządcy parku w okolicach Wiednia, gdzie odbywały się polowania na jelenie dla najwyższych rangą dygnitarzy III Rzeszy. Mimo że zatraciła zdolność sprawnej komunikacji językowej, nie szczędzi wysiłku, aby się wybielić. Na pytanie Marcusa: "Kiedy Ci się żyło lepiej?" odpowiada z rezerwą: "Jeśli powiem, że wtedy, nazwiesz mnie nazistką". Ciągłość fascynacji przeszłością widać również u wuja filmowca, z lubością kontynuującego rodzinną tradycję polowań na króliki oraz podważającego skalę Zagłady (co ciekawe, Carney nie pokazał mu jeszcze filmu w trosce o jego, ostatnio nie najlepsze, zdrowie). Niedługo po śmierci babki u matki zdiagnozowano raka. Ta wiedza sprawiła, że film oddalił się od pierwotnego założenia i przekształcił w tanatografię oraz analizę stosunku syna do matki. Śledzimy postępy choroby a także nieuchronność śmierci. Po śmierci obu kobiet Marcus pozostał sam z brzemieniem tajemnicy, z drugiej strony jednak porzucił pierwotny zamiar wydobycia historii wojennej przodków i uczynienia jej głównym tematem filmu. W tej historii rodzinnej intymne więzi okazały się ważniejsze od wstydliwych wydarzeń z przeszłości. Z drugiej strony, nawet długotrwałe filmowanie nie pozwoliło filmowcowi na uwolnienie się od gniewu, który czuł wobec babki. Co więcej, ma za złe matce, że po pierwotnym buncie (poślubiła Amerykanina, z którym zresztą później się definitywnie rozstała, mimo iż ojciec groził jej: "Jeśli kiedykolwiek poślubisz Amerykanina lub Żyda, własnoręcznie cię zastrzelę") zaczęła się stosować do imperatywu milczenia o rodzinnej historii.

Dokument Wernera Herzoga Mały Dieter chce latać (1997) - pokazywany w ramach retrospektywy dokumentów autora Aguirre gniew boży - to inna próba rozliczenia się z historią. Tym razem konfrontacja z traumą przeszłości odbywa się poprzez przeniesienie jej w zupełnie inną przestrzeń geograficzną. Główny bohater jako mały chłopiec skrył się przed atakiem lotniczym na strychu, przez okno obserwował aliancki myśliwiec atakujący niemiecką wieś, w której mieszkał. Spojrzenie w oczy pilota, którego maszyna mało co nie zahaczyła skrzydłem o dach budynku, zahipnotyzowało chłopca i stało się źródłem marzeń o przyszłej karierze. Po odbyciu terminu u miejscowego kowala - twardego człowieka, którego metody wychowawcze miały cechy pruskiej dyscypliny, wyjechał do Stanów Zjednoczonych z zamiarem zaciągnięcia się do lotnictwa. Po przeszkoleniu w Kalifornii polegającym początkowo na obieraniu ziemniaków, udaje mu się zostać pilotem. Wysłany do Wietnamu trafił do niewoli po zestrzeleniu samolotu w akcji. Po latach za sprawą ekipy filmowej "odtwarza" utratę wolności, biegając po lesie ze skrępowanymi rękoma oraz z kordonem spoconych młodzieńców z bronią palną. Herzog stosuje tu zabieg, który w psychoanalizie nazywany jest ponownym uobecnieniem (tym niemniej nie chodzi tam zazwyczaj o fizyczne, powtórne odwiedzenie danego miejsca, lecz o odtworzenie stanu psychicznego), które służy zarówno odmowie przeprowadzenia żałoby jak też może ją umożliwić po rozpoznaniu obiektu straty. Po kilkumiesięcznej niewoli pilot zorganizował ucieczkę z obozu jenieckiego - z dwóch obcokrajowców ocalał tylko on - jego towarzysz zginął od ciosu maczety zadanego przez przypadkowo napotkanego wieśniaka. Opowiadanie historii traumy uwięzienia oraz późniejszego wyzwolenia umożliwia jedynie pośrednie odwołanie do historii Niemiec. Herzog nie zastanawia się nad przyczynami wojny w Wietnamie, lecz rozpoznaje zastępczą traumę, będącą niczym kara za wojnę wywołaną przez Hitlera. Jednakże historia ta pozwala na pokazanie bohaterstwa, politycznie niepoprawnego w kontekście historycznych rozrachunków z przeszłością nazistowską. Szczęście pilota nie skończyło się wraz z uwolnieniem: przeszedł wtedy na wcześniejszą emeryturę i zajął się oblatywaniem prototypów. Wyszedł cało z czterech katastrof lotniczych.

Ten film nie jest jedynym, w którym Herzog pokazuje obrazy traumy. W Latających lekarzach z Afryki Wschodniej (1968-69) chodzi raczej o połączenie fizycznej rany (lekarze przemieszczający się samolotem opatrują i operują ofiary walk plemiennych) z traumą kulturową. Miejscowa ludność wyznaje tradycyjne recepty na zachowanie zdrowia stojące w sprzeczności z współczesną wiedzą medyczną. Dwoje pacjentów umiera, gdyż zostali potajemnie nakarmieni przed operacją zszywania rozerwanych powłok brzusznych przez członków rodziny. Inni opuszczają łóżka, kładąc się na gołej ziemi przed budynkiem szpitala, co prowadzi do zainfekowania świeżych ran. Z drugiej strony, Herzog nie odmawia pacjentom prawa do zachowania własnej kultury, wyczula jednak na zagrożenia/potencjalne problemy na styku zachodniej cywilizacji oraz pierwotnych wierzeń.

Slavoj Žižek jest bohaterem dokumentu: Žižek! (reż. Astra Taylor 2005) oraz wykładowcą w trzyczęściowym przewodniku: Z-boczona historia kina (reż. Sophie Finnes 2006), opierającym się na analizach filmów fabularnych zawartych w Everything You Always Wanted to Know about Lacan (But Were Afraid to Ask Hitchcock) (Verso, 1992) czy Enjoy Your Symptom: Lacan in Hollywood and out (Verso, 2001). Žižek! to hybryda gatunkowa: oprócz klasycznej "gadającej głowy" widzimy relacje z publicznych wykładów, których oprawa przypomina koncerty gwiazd rocka, sceny rodzajowe z życia filozofa oraz słyszymy wspomnienia o schyłkowych latach komunizmu. Szczególnie zabawna jest scena z małym synkiem myśliciela, w której przyznaje się do stołowania się w McDonaldzie, gdzie zabawki dodawane do zestawów Happy Meal dają mu godzinę wytchnienia od wychowawczych obowiązków. Syn filozofa przejawia wrażliwość na inność, gdyż nie tylko jego armią żołnierzyków dowodzi królowa, lecz również dobrał jej partnerkę, aby nie czuła się samotna. Filozof z Lubljany krytykuje telewizyjny występ Lacana (nagrany dla francuskiej telewizji i przytoczony we fragmencie) za retoryczne rozpasanie, stojące w sprzeczności z wymogami medium audiowizualnego. Nie sposób się jednak oprzeć wrażeniu, że podobny zarzut można postawić Žižkowi za jego skłonność do hiperbolizacji. Podstawowa różnica pomiędzy Lacanem a Žižkiem polega jednak na tym, że ten drugi odebrał właściwą edukację medialną i nie stosuje strategii dyskursywnych żywcem przeniesionych z akademickiej auli. Z drugiej strony, dokument powinien zostać opatrzony podtytułem "Jak zrobić karierę w nauce", gdyż Žižek dzieli się receptami na naukowe bestsellery, narzekając na niską sprzedaż zbyt poważnych książek.

Z-boczona historia kina jest w równym stopniu autorskim wykładem z historii filmu ze wskazaniem na ulubionych reżyserów: Hitchcocka czy Lincha co wstępem do psychoanalizy w wydaniu Freuda i Lacana z eksplikacją takich pojęć jak trójpodział psychiki na superego, ego i id, czy wykład o roli pragnienia i fantazmatu jako czynników wpływających na nasz odbiór "koordynatów rzeczywistości". Ponadto, Žižek powraca do miejsc, gdzie zarejestrowano kultowe filmy, niejednokrotnie zajmując miejsce w oryginalnym kadrze (np. na łodzi z Ptaków Hitchcocka). Sceną, która szczególnie przemawia do wyobraźni, jest fragment z Obcego, gdzie jesteśmy świadkami oswobadzania się "obcego" z ciała zainfekowanego nim bohatera. Według filozofa to przedstawienie kluczowej tezy antropologicznej: dusza to obcy czy wręcz wrogi element w stosunku do zwierzęcej natury. Podobnie demonicznymi cechami obdarzony jest głos pozbawiony ciała ( Doktor Mabuse Fritza Langa, Egzorcysta Williama Friedkina czy Mulholland Drive Davida Lyncha). Nie brak również odniesień do horroru wnętrza egzemplifikowanego przez scenę (z Rozmowy Francisa Forda Coppoli), w której łazienkę zalewa krew wypływająca z muszli klozetowej. Obsesyjnie powracający temat Realnego jako niepoznawalnej, przekraczającej nas sfery, dostępnej jedynie w marzeniu sennym to wspólny, choć często niewypowiedziany element tych analiz.

Studia nad traumą oparte na reinterpretacji Freuda oraz jedyna w swoim rodzaju mieszanka marksizmu i lacanizmu dostarczają wartościowego punktu odniesienia dla studiów nad filmem. Poza tym osobowość sceniczna Žižka uatrakcyjnia przekazywane treści. Co więcej, kino oparte jest na spopularyzowanej wersji psychoanalizy np. przeświadczeniu, że psychiczne problemy wieku dorosłego mają swoje źródła w dzieciństwie i dlatego jest wdzięcznym obiektem analizy. W dwóch pierwszych filmach mamy do czynienia z traumą historyczną (w odróznieniu od traumy strukturalnej, która jest powszechna w toku rozwoju poszczególnych jednostek), która wyklucza możliwość skutecznej interwencji oraz pozostawia zmagający się z nią podmiot w stanie niepełnej wiedzy.

Dziękuję Michałowi Paluektau z Against Gravity za pomoc przy przygotowaniu tekstu oraz kopie filmów.

Festiwal PLANETE DOC REVIEW, Warszawa, 12 - 21.05.07.