Nie cichną echa wyboru wystawy do pawilonu polskiego na zbliżające się Biennale Architektury. Świadczy to z pewnością o rosnącym zainteresowaniu imprezą jeszcze do niedawna marginalizowaną i ignorowaną przez świat sztuki, a przede wszystkim Ministerstwo Kultury, które dopiero niedawno podjęło decyzję o organizacji wystawy w Pawilonie Polskim. Miejmy nadzieję, że konkurs już na stałe zagości w kalendarzu artystycznych wydarzeń w Polsce. Jak słusznie zwracają uwagę obserwatorzy rola imprezy i architektury w dyskursie sztuki współczesnej stale rośnie. W Polsce jednak wciąż dominuje myślenie o tym, że Biennale Architektury to impreza dla architektów, którzy pokażą swoje makiety i zaprezentują dorobek życia. Z kolei architekci często odrzucają pomysły artystów współczesnych. Wydaje się, że Biennale to okazja do kontaktu dwóch odseparowanych od siebie środowisk z której zarówno świat polskiej architektury, jak i sztuki mogą tylko skorzystać. Przewagę myślenia architektonicznego może sugerować skład jury, w którym przeważali właśnie architekci, a nie kuratorzy czy historycy sztuki (jak ma to miejsce w obsadzie jury Biennale Sztuki). Jednak w tym roku nawet sami architekci głosowali za projektem stosunkowo mało architektonicznym, lecz właśnie kontekstualnym i zbliżonym do sztuki współczesnej.

Po publikacji informacji o projekcie zwycięskim i trzeciej z dyskutowanych przez jury propozycji do redakcji wpłynął list od Piotra Fortuny, architekta pracującego w Szwajcarii, autora drugiej propozycji wybranej przez jury jako "rezerwowa" względem zwycięskiego projektu. Fortuna w swoim liście ostro skrytykował założenia konkursu, według których projekty po rozstrzygnięciu pozostają zamknięte w przysłowiowym sejfie, a autorzy anonimowi. Autor koncepcji wystawy pt. "Exodus" zwrócił uwagę tym samym na istotny problem, który pojawia się niemalże przy każdej edycji Biennale. Mianowicie fakt, że anonimowość po rozstrzygnięciu konkursu - uzasadniona przed decyzją jury - utrudnia po jej ogłoszeniu pracę piszącym o konkursie dziennikarzom i sprawia, że autorzy niewykorzystanych projektów konkursowych i później pozostają anonimowi, a wykonane przez nich prace zepchnięte w niebyt, choć i one przecież stanowią element aktualnej refleksji dotyczącej architektury. Taki regulamin konkursu jest całkowicie nieuzasadniony i blokuje dyskusję o projektach zgłoszonych oraz kryteriach wyboru propozycji zwycięskiej. Budzi w uczestnikach konkursu poczucie niesprawiedliwości, nie wiedzą z kim stawali w szranki i jakie inne projekty przepadły. Nie mają szans porównania własnej pracy z pracą innych i często w związku z tym zgłaszają zażalenia do ministerstwa. Anonimowość nie gwarantuje także ochrony praw autorskich projektu, bo przecież kilkunastoosobowe jury dyskutuje o zgłoszonych projektach i tym samym w środowisku wiadomo co było w tym czy w innym roku "w powietrzu". Może to inspirować innych kuratorów do pracy nad projektami podobnymi od anonimowych, zgłoszonych na konkurs. Autorom koncepcji nie gwarantuje możliwości dochodzenia swoich praw. Wydaje się, że ranga konkursu jedynie by wzrosła gdyby był szeroko dyskutowany, a odrzucone projekty zaczęły funkcjonować publicznie i być może stałyby się zalążkami wystaw w innych instytucjach bądź też na innych prezentacjach.

Teraz o samym "Exodusie". Jak pisze Piotr Fortuna, jest to opowieść o Polakach, o przestrzeni materialnej i percepcyjnej, ruchach migracyjnych i marzeniach. Poniżej przedstawiamy, za zgodą autora - a wbrew założeniom konkursu opracowanym przez organizatorów - projekt wybrany przez jury jako drugi. Adam Mazur

1. Biennale Architektury w Wenecji_2008 Out There. Architecture Beyond Building.
Biennale Architektury odbywa się od ponad 100 lat, sama Wystawa Architektury to już ponad 28 letnia historia. Czym zatem jest Biennale Architektury? Mimo upływu czasu oraz rozwoju nowych wydarzeń w tej dziedzinie, jest ono wciąż najważniejszym wydarzeniem wystawienniczym i dyskusyjnym na świecie. Cały świat architektury zwraca oczy w kierunku miasta na lagunie. Oczywiście stawia to wielkie wyzwanie dla kuratora wystawy - selekcja i prezentacja najlepszych elementów naszej architektury, kultury, zmiany pojęcia przestrzeni i życia codziennego. W przeszłości tego wyzwania podjęli się najważniejsi teoretycy i praktycy architektury, m.in. Aldo Rossi, czy Hans Ulrich Obrist. Ważną rolę stanowią pawilony narodowe - element zależny od wystawy głównej, ale interpretowany w sposób indywidualny. Kurator pawilonu krajowego prezentuje subiektywną interpretacje motta biennale.

W celu lepszego zrozumienia organizacji pawilonu, należy wyróżnić główne typologie wystawy na Biennale Architektury:

- wystawa retrospektywna, monografia, ukazująca osiągnięcia w dziedzinie architektury w ostatnich 2 latach, albo ukazująca twórczość jednego architekta (grupy architektów)

- instalacja architektoniczna, zaproszenie do współpracy architekta lub artysty w celu organizacji przestrzeni pawilonu.

- historia, organizacja pawilonu w celu prezentacji pewnego zjawiska/studium/historii... a dalej pobudzająca do dalszego rozwinięcia dyskusji.

2. Pawilon - prosty przekaz informacji
Osoby odwiedzające Biennale Architektury przeważnie przyjeżdżają do Wenecji na jeden dzień, albo weekend. Biennale jest podzielone na 2 główne części - w Arsenale i w Giardini di Biennale. Zdecydowana większość rozpoczyna swoją wizytę od wystawy mającej miejsce w Arsenale. Minimalnym czas obejrzenia wystawy zajmuje około 3-4 godzin, jest to szybki, pobieżny "spacer" bez większego skupienia się nad prezentowanymi obiektami. Następnie udają się do Giardini
- ta część wystawy biennale jest oglądana w sposób bardzo szybki, wyrywkowy - na zasadzie teledysku. Jest to naturalne zachowanie, ze względu na fizyczne zmęczenie, natłok informacji oraz krótki czas dostępu do wystawy w ciągu dnia. Zatem jak powinien być zorganizowany Polski Pawilon na Biennale Architektury w 2008 roku.

Moim zdaniem, przekaz pawilonu na pierwszy rzut oka powinien być prosty i czytelny. Idea powinna być ujęta w sposób ikonograficzny, ujmująca pewnymi detalami, będącym jednocześnie rozwinięciem na kilka warstw. W celu większego zainteresowania osoby odwiedzającej, zastosowane powinny być "teatralne" przyspieszenia oraz spowolnienie akcji.

3. Koncept
"Exodus" - wystawa w polskim pawilonie na Biennale Architektury w 2008 roku. Czym jest "Exodus"? Jest opowieścią o Polakach, o przestrzeni materialnej i percepcyjnej, ruchach migracyjnych, marzeniach. Jest projektem wielowarstwowym, wielodyscyplinarnym. W celu lepszego wytłumaczenia koncepcji, użyta będzie definicja "wielkiej liczby" Oskara Hansena, ponieważ dokładna liczba nie jest znana. Wiadomo jedynie, że jest ogromna w swych proporcjach. Od dnia 01.05.2004 świat się zmienił, niezauważalnie w jeden dzień - jednak na przełomie większego czasu - w bardzo wyrazisty sposób. Polska została członkiem Unii Europejskiej i stała się pełnoprawnym członkiem zjednoczonej Europy. Nikt dotychczas nie zajął się problemem migracji ludzi na dużą skalę po tym wydarzeniu.

Co jest dużą skalą? 4 miliony ludzi, 2 miliony w samej Wielkiej Brytanii - czy to dużo? Jeżeli przyjąć, że 2 miliony to populacja Warszawy, to zostały wysiedlone dwie stolice 38 milionowego kraju. 4 miliony, to ponad 10% ludności Polski, a 85% tej populacji żyjącej w Wielkiej Brytanii to ludzie w wieku od 18-34 lat. Zatem - czy to dużo? TAK! Bardzo dużo, po krótkiej refleksji te liczby działają na podświadomość. Proces ten to opisana przez Ericha Fromma zmiana kaskadowa. Zmiany dojrzewają do zmian, impuls wizji przyszłości - decyzje i działania na skale jednoczącego się kontynentu. Dlaczego to jest ważne i odmienne w stosunku do innych krajów? Żaden z krajów europejskich nie posiada zjawiska migracji na tak wielką skalę. Również różnica między migracjami wewnątrz Zjednoczonego Królestwa - Nowa Zelandia, Australia - jest mniejsza. Oprócz tego Europę cechują krótkie dystanse podróży, a tym samym nierozerwalne związki z krajem. Również elastyczność populacji, z języka angielskiego accommodation - dostosowanie się jest interesująca, ze względu na swoja odrębność kulturowa i społeczną.

Oskar Hansen pisał: Pojęcie przestrzeni - zmiana zjawisk wizualnych zawsze wiąże się ze zmianami społecznymi i politycznymi, zmiany takie nie są przypadkowe, ale dotyczą "wielkiej liczby". Zmiany są wynikiem oddziaływania różnych idei: idei postępowych (przyczyny zewnętrzne) oraz idei zachowawczej (przyczyny wewnętrzne). Projekt "Exodus" miałby właśnie zbadać zmianę pojęcia przestrzeni życiowej Polaków. Ukazać pewne przesunięcie rzeczywistości, zmianę stylu życia, odkrycie nowych wartości. Określić, czym dla osób jest tożsamość. W celu zrealizowania konceptu wystawy, zostałyby przeprowadzone wielodyscyplinarne warsztaty architektoniczno-socjologiczne pod kierunkiem dr Gabrieli Rembacz z Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej. Dr Rembacz posiada ogromne doświadczenie w organizacji i kierowaniu podobnych warsztatów. Jest członkiem DASL Deutsche Akademie fuer Staedtebau und Landesplannung a jej artykuły są publikowane w najważniejszych magazynach o architekturze. Research/warsztaty powinny się skupić nad następującymi zjawiskami:

Displacement - przeniesienie, przesunięcie

Replacement - zastępowanie, wymiana; przetransformowanie bez eliminacji

Value added displacement - przeniesienie z wartością dodaną.

Powinien zostać przeprowadzony wywiad wśród instytucji międzynarodowych/jak także i w samym Londynie - w celu ustalenia dokładniejszej liczby Polaków w Londynie, w Wielkiej Brytanii, w Europie, na świecie. Poprzez ukazanie narastających zmian ilościowych, jakościowych i demograficznych - określony zostanie obrót mentalny społeczeństwa. Prezentacja nowych związków i powiązań przestrzenno/społecznych, prowadzić będzie do ewolucji typologii domu w relacji do stylu życia różnych klas społecznych.... tym samym zostanie określona psychologiczna zmiana pojęcia przestrzeni. Aby urzeczywistniać zjawiska, zostanie przeprowadzony również wywiad/badanie nad grupą około 4-10 osób, które wyjechały z/do Europy. Badanie ma na celu zaprezentować losy, przestrzeń życiową, marzenia i cele jednostki. Pokazać jej "exodus" - podróż do ziemi obiecanej. W "wielkiej liczbie" trzeba mieć świadomość jednostki i jej przestrzeni. Moim zdaniem, trzeba odpowiednio naświetlić sytuacje, żeby spowodować reakcje w skali społecznej. Sprawa wywołuje niepokój - nadzieje - emocje, jednak nikt o niej nie mówi w sposób otwarty i rzeczowy. Powstaje też pytanie, czym należałoby zakończyć warsztaty? Fakty? Analiza? Strategia? Myślę, że na dzień dzisiejszy należy pozostawić to na poziomie faktów. Jest to sprawa otwarta na wszelki rozwój zakończenia.

4. Zagospodarowanie przestrzeni pawilonu
Początkiem wystawy będzie model gdańskiego falowca jako kontener pragnień ludzi, ustawiony w holu pawilonu. Za modelem będzie się kryła główna część wystawy. W celu realizacji konceptu, pawilon "Polonia" zostanie zagospodarowany na zasadzie dwuznaczności przestrzeni. Główna przestrzeń zostanie podzielona na dwie kontrastowe części:

zamknięta - otwarta

kontener marzeń - demo-migra-graficzne show

Kontener marzeń to klasyczna sytuacja przestrzenna, dom w domu, a w rozwinięciu architektura poza budynkiem. Czym jest zatem kontener? Jest to przeniesione mieszkanie w skali 1:1 wraz z pełnym wyposażeniem z gdańskiego falowca do pawilonu polskiego (Falowiec - największe założenie mieszkaniowe i najdłuższy budynek w Polsce, 780 metrów). To tutaj rodzą się ludzkie marzenia, sny... początek exodusu. Kontener jest niczym innym jak architekturą poza architekturą tworzoną przez mieszkańców. Prezentowane mieszkanie powinno posiadać meble i wyposażenie, z lat 60 -70. - "koniec Gomułki, wczesny Gierek". Historyczny telewizor, będzie prezentował archiwalne zdjęcia z budowy falowców i życie codzienne pierwszych ich mieszkańców, autorstwa Stefana Figlarowicza. Z balkonu mieszkania, na przeciwległą ścianę, będą wyświetlane marzenia, imaginacje społeczeństwa. Ludzie jednak konstruują swoje marzenia poza budynkiem, powstaje determinizm architektoniczny przyszłości. Na bocznej ścianie marzenia z falowca w pawilonie, zostanie umieszczony "overkill" w postaci historii gdańskich falowców - największego założenia urbanistyczno-społecznego w Polsce.

Druga część pawilonu będzie zakomponowana w sposób prosty i otwarty. Na ścianach będą prezentowane rezultaty warsztatu/research. Będzie to próba generowania/określenia przyszłości - skutki i interpretacje pozostają dla osoby odwiedzającej pawilon. Elementem kulminacyjnym będzie model falowca, obrócony o 90 stopni. Będzie to symboliczne określenie zmiany pojmowania przestrzeni - metamorfozę społeczną. Wertykalizm - symbol formy kultury europy zachodniej, staje się również symbolem polskiej społeczności. Negatyw Wieży Babel - jedność... Podział na 2 części w ekspresyjny sposób staje się obrazem narodu - przestrzenią poza budynkiem. Sama wystawa będzie "camera obscura" exodusu w przyszłość. Pawilon powinien cechować wysoka jakość przestrzeni oraz wykończenia detali. Prace projektowe i nadzoru zostałyby powierzone architektowi Piotrowi Brzoza - partner w szwajcarskim biurze architektonicznym Diener&Diener z Bazylei.

6. Motywacja - Argumentacja
Out There. Architecture beyond building. Architektura poza budynkiem, przestrzeń poza budynkiem, człowiek poza budynkiem, "Wielka liczba" poza budynkiem, Exodus....

Sytuacja, jaka wystąpiła w Polsce jest wyjątkowa. Świadomość procesu "Exodusu" i zrozumienie jego, jest potrzebna nie tylko na poziomie lokalnym, - ale i światowym. Biennale Architektury w Wenecji jest najlepszą do tego okazją. Projekt "Exodus" posiada ogromny potencjał - jest ogromną szansą na zmianę pewnych stereotypów, lecz przede wszystkim zrozumienia przestrzeni "wielkiej liczby". Myślę, że zdecydowanie będzie mógł konkurować o nagrodę Biennale Architektury 2008 "Złote Lwy" - swym tematem, skalą, problemem, szansą. Wszystkim...