Adrian Paci, Piktori, 2002; fot. Bunkier Sztuki

Trauma to dręczące powracanie do tzw. przeszłej realności. W ujęciu lacanowskim nie podlega ona reprezentacji, ale właśnie powtarzaniu. Zatem praktyka terapeutyczna, jaką dla wielu artystów jest niewątpliwie przestrzeń sztuki, może opierać się na przedstawianiu owej rzeczywistości, przetwarzaniu i odwoływaniu się do niej w celu "oswojeniu". Cykl "Transkultura" wielowymiarowo unaocznia kategorie traumy i żałoby, problem pamięci, a także zagadnienie "wyrażenia niewyrażalnego" albo tego, co wymyka się przedstawieniu.

Przedostatnia ekspozycja cyklu poświęcona jest filmom Adriana Paciego. Enigmatyczne, tytułowe "miejsca pomiędzy" w sposób dosłowny odwołują się tu do rauschenbergowskiej zasady. W "Spaces in Between" szczelina pomiędzy życiem a sztuką odnosi się do traumy wywołanej wojną i jej skutkami. Wystawa koreluje z pokazywaną w lutym ekspozycją prac Mirosława Bałki i Alfreda Pirri pt. "Beyond". Związek pomiędzy tymi wystawami wydobywa największy atut "Transkultury", czyli tworzenie dyskursywności w sztuce z punktu widzenia odrębnych kultur (mimo, że "Beyond" w skład "Transkultury" nie wchodzi). Paci podobnie jak Bałka sięga po materię pamięci, a spustoszenia moralne i psychologiczne spowodowane przez wojnę w Albanii oraz jej społeczne konsekwencje nadają ton jego sztuce. Co ważne, filmy artysty nie są projekcją traumatycznych doświadczeń, ale optymistycznym wyrazem pogodzenia się z losem oraz akceptacji nowej rzeczywistości, w której buduje on własną tożsamość.

Trauma Autora
Wykreowana przez francuski strukturalizm teza o "uśmierceniu Autora" 1 została niemal automatycznie podważona. Wciąż istotnym obszarem problemowych badań nad dziełami jest kontekst autobiograficzny. Jak słusznie zauważył Andrzej Zawadzki, akt tworzenia "nie jest traktowany jako anihilacja w bezosobowej i anonimowej przestrzeni dzieła, lecz przeciwnie -jako akt konstytuowania podmiotowości i budowania tożsamości. Relacje porządku tekstowego i pozatekstowego nie są rozumiane dualistycznie, jako opozycja niezależnego od kulturowych mediacji <życia>, biografii i doświadczenia, będących ich neutralnym i przeźroczystym przekaźnikiem tekstu, lecz są traktowane jako konieczny i nieuchronny splot obu porządków: bycia sobą i pisania o sobie, tożsamości i opowieści o niej"2. Dręcząca Paciego "postpamięć" dochodzi do głosu w każdym z prezentowanych filmów. W tej kwestii adekwatna wydaje się zatem myśl Michaela Baxandalla, który zastanawiając się nad problemem obiektywizacji intencji artystycznej, zaproponował spojrzenie na dzieło jako skończone i konkretne rozwiązanie problemu w specyficznych okolicznościach3. I tak, wyjątkowo sarkastyczny film "Piktori" (2002) porusza problem miejsca artysty w społeczeństwie zwracając jednocześnie uwagę na problemy gospodarcze Albanii -obok Mołdawii oraz Serbii jednego z najbiedniejszych państw Europy, gdzie ciągle jednym z najczęstszych źródeł utrzymania jest nielegalna praca. W filmie obserwujemy anonimowego malarza, który opowiada o swoim życiu i sztuce. W celu zdobycia pieniędzy na podstawowe potrzeby podrabia na zamówienie nie tylko obrazy, ale także dokumenty, akty zgonu i metki marek. Film kończy ironiczna puenta. Skoro w Stanach świstki papieru odczytywane są jako sztuka, to być może podrobione akty zgonu mogą pretendować do roli arcydzieła. Co istotne, w "Piktori" poza bardzo ogólną kwestią poniżenia człowieka przez wojnę, pojawia się odwieczny problem zmieniającego się statusu dzieła sztuki. Modernistyczne, a następnie postmodernistyczne strategie artystyczne całkowicie zatarły granice pomiędzy twórczością i codziennym życiem, niwelując różnice pomiędzy sztuką a kulturą masową. Począwszy od Marcela Duchampa, zamiast tradycyjnie rozumianych dzieł sztuki, często na wystawach pokazywane są fabrycznie i seryjnie produkowane zwyczajne przedmioty. W "Piktori" Paci ma bardzo pobłażliwy i zarazem ciepły stosunek do sztuki, nie polemizuje z dyskursami, a tradycja wielkich mistrzów znaczy dla niego tyle samo, co np. tablica rejestracyjna.

Adrian Paci, Klodi, 2005; fot. Bunkier Sztuki

Sytuacja społeczno-polityczna zmusiła artystę i olbrzymią ilość mieszkańców Albanii do emigracji. Paci wielokrotnie pokazuje, że w nowej rzeczywistości nie brakuje upokorzeń. Pomimo to, jak zauważyła Ann-Sofi Noring, Paci "nie ucieka od tego, co jest z pozoru banalne. Dotyka najważniejszych problemów egzystencjalnych, które wyraża w celnej formie i nieco pokrętnym poczuciem humoru"4. W "Klodim" (2005), choć poruszane są trudne kwestie -problem nomadyzmu oraz obecności imigranta w nowej rzeczywistości, alienacji i konfrontacji z absurdalną biurokracją -to artysta daje wyraz swojego ciepłego stosunku do życia. Ustawiony frontalnie do kamery nielegalny emigrant przez 40 minut opowiada o swoich traumatycznych doświadczeniach: głodzie, morderczej pracy, przeszywającej tęsknocie za najbliższymi. Paci gromadząc przykłady klęsk emigranta i wciąż podejmowanych prób "ulepszenia" życia, sugestywnie obrazuje pogodzenie się z losem.

Paci we Włoszech jest znanym artystą, ale problem swoistej "obcości" i alienacji doskonale ilustruje komedia omyłek pt. "Believe me, I'm an artist" (2000), w którym artyście stawiane są absurdalne zarzuty. W filmie odtworzona została rozmowa, jaką przeprowadzono z Pacim na posterunku włoskiej policji po tym, jak pracownik laboratorium fotograficznego, złożył zawiadomienie, że Paci to domniemany autor dziecięcych zdjęć pornograficznych. W tym filmie na uwagę zasługuje przede wszystkim postawa Paciego. W nowej rzeczywistości artysta nie posiada dawnego statusu. Pełen stoickiego spokoju nie irytuje się, gdy policjant pyta, czy: "nie lepiej byłoby robić zdjęcia córkom, kiedy się śmieją"? Artysta do znudzenia powtarzając: "Proszę mi uwierzyć, jestem artystą", podejmuje niejako próbę zbudowania własnej identyfikacji w nowej strukturze administracyjnej.

Adrian Paci, Believe me, I'm an artist, 2000; fot. Bunkier Sztuki

Pamięć traumy
Najbardziej poruszającym filmem wydają się "Albańskie historie" (1997), które dotyczą problemu dziecka jako świadka wydarzeń wojennych. Film odnosi się do momentu po wojnie, czyli względnej normalności. Główną bohaterką jest trzyletnia córeczka Paciego, która na własnej skórze doświadczyła wojennego horroru. W jej pamięci zapewne dokonały się spustoszenia - wszak wspomnienie wojny burzy idylliczny świat dziecka. Tu nawet w bajkach słychać strzały pistoletów, mają miejsce nieuzasadnione i bezsensowne śmierci. W tym filmie ironista Paci nie stara się jednak moralizować i dramatyzować. Na emigracji w Mediolanie życie dziewczynki toczy się dalej. Jest spokojna, radosna, opowiada lalkom zmyślone historie. Co więcej, w dziecięcych opowieściach okropności wojny zamiast budzić przerażenie wydają się raczej zabawne.

Surrealna traumatyczność
Niezwykle zabawny film "Vajtojca" (2002) ma charakter surrealistyczny. To wizualizacja śmierci Paciego pokazana w formie spektaklu teatralnego: początek to przygotowania do własnego pogrzebu, punkt kulminacyjny to opłakiwanie, zaś koniec to zmartwychwstanie. Zdaniem Magdy Ujmy to "opowieść o nieobecności artysty w jego starym życiu, w rodzimych stronach, z których wyemigrował"5. Można spojrzeć na ten film także z innej perspektywy. Wojna to czas, kiedy żyje się pod presją śmierci. Być może "Vajtojca" wiąże się z potrzebą przepracowania traumy śmierci. W obliczu zagłady człowiek jest "przedmiotem do zniszczenia". Wojna burzy wszelkie bariery, zwłaszcza pomiędzy podmiotowością a przedmiotowością. W tym kontekście słuszna wydaje się teza Hala Fostera, że surrealizm jest traumatycznym realizmem. Jeśli zaś przyjąć za Kristevą, że sztuka ma moc terapeutyczną, która służy pozbyciu się traumy poprzez "oswojenie", to prace Paciego można odbierać jako śmierć symboliczną. Ten szyderczy gest drwiny ze śmierci wskazuje na potrzebę uwolnienia się od niej. Paci "umierając" być może usuwa z psychiki uraz i strach wojenny, a zarazem odzyskuje podmiotowość -przywraca na nowo dystans pomiędzy podmiotem i przedmiotem. Jak słusznie zauważyła Paola Morsiani, w katalogu "No Simulacra", artysta "doprowadza do pogodzenia ze sobą przedstawienia i rzeczywistości w nieoczekiwanych rozwiązaniach, przenikniętych poczuciem tego, co dzieje się teraz, często pełnego humoru, ale zawsze będącego świadkiem momentu egzystencjalnego pęknięcia"6.

Rama traumy
"Miejsca pomiędzy" podejmują także zagadnienie istoty sztuki. Twórczość Paciego określają dwie fundamentalne kwestie. Po pierwsze, zasygnalizowane powyżej zespolenie sztuki i życia osobistego artysty. Po drugie, zaangażowanie w problematykę społeczną, silna potrzeba komentarza do historyczno - politycznych wydarzeń, jakie miały miejsce na jego oczach. Podmiotowość Paciego oscyluje między tymi dwiema przestrzeniami. Opowiadając o Albanii, zamiast budować utopię powojennej rzeczywistości, gromadzi chłodne fakty. Po wojennej traumie, mieszkańcy Albanii, muszą stawić czoła kolejnej. Albania importuje elektryczność z sąsiedniej Macedonii i ciągle doświadcza przerw w dostawie prądu na skutek powtarzających się kryzysów energetycznych. Tego aspektu ze szczególną wyrazistością dotyka "Turn on" (2004), w którym niepokojąca ciemność zostaje przełamana za sprawą pracy grupy bezrobotnych mężczyzn, którzy oświetlają ciemne ulice za pomocą generatorów prądu. Zatem artysta, jak podkreślił w jednym z wywiadów: "jest zaangażowany zarówno na poziomie intelektualnym jak i osobistym w dynamikę życia w Albanii w aspekcie ludzkim, politycznym, ekonomicznym i społecznym na przestrzeni ostatnich piętnastu lat. W swojej sztuce widzi natomiast szansę, aby poddać analizie tożsamość w fazie kryzysu - twórczą walkę o przetrwanie, życie, które jest zarazem źródłem radości jak i tragedii"7.

Adrian Paci, "Miejsca pomiędzy"
Bunkier Sztuki, kuratorki: Magdalena Ujma i Anna Smolak

Adrian Paci, Vajtojca, 2002; fot. Bunkier Sztuki

1. 1. Roland Barthes, Śmierć Autora, "Teksty Drugie" 1999, nr 1-2.
2. 2. Andrzej Zawadzki, Autor. Podmiot literacki, (w:) Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. M. P. Markowski, R. Nycz, Kraków 2006.
3. 3. Piotr Juskiewicz, Dzieło i biografia, (w:) Przemyśleć historię sztuki : materiały XIII seminarium metodologicznego Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Nieborów 15-17 października 1992 / red. Maria Poprzęcka, Warszawa 1994.
4. 4. Ann- Sofi Noring, z katalogu Adriana Paci, www.transkultura.bunkier.com.pl
5. 5. Magda Ujma, Adrian Paci, Miejsca pomiędzy, folder towarzyszący wystawie, Kraków 2007.
6. 6. Paola Morsiani, No Simulacra, www.transkultura.bunkier.com.pl
7. 7. Adrian Paci, www.transkultura.bunkier.com.pl