Kuratorki - sztuka 2:1

: Function ereg() is deprecated in /includes/file.inc on line 649.


Ponad osiemdziesięciu artystów i artystek, dwanaście kuratorek, jedna wystawa. Spróbujmy to jakoś okiełznać.

 Ściana z inspiracjami; fot. Jakub Banasiak
Ściana z inspiracjami; fot. Jakub Banasiak

Oto zasady organizujące "Manual CC": "Artyści z różnych stron świata otrzymali specjalne karty. Na odwrocie rysowali instrukcje wykonania swoich prac i odsyłali je do galerii. Wcześniej zostali poinstruowani, że ich nowe prace powinny mieć charakter gry - przeznaczonej dla indywidualnego odbiorcy lub dla większej grupy widzów. Podstawowa zasada projektu jest więc taka, że publiczność wykonuje prace artystów własnoręcznie (co w galerii ułatwić ma stół z niezbędnymi elementami np. pudełkami zapałek lub kośćmi do gry) na podstawie udostępnionej instrukcji. Z reguły wymagają one tanich, powszechnie dostępnych surowców albo jedynie obecności widza"1. I dalej: "Zastosowanie systemu prawa autorskiego Creative Commons pozwala na rekonstruowanie prac artystów również po zakończeniu wystawy, w dowolnej konfiguracji. Wystawa w Kronice jest pierwszą manifestacją projektu, który jak mamy nadzieję, będzie rozwijał się w czasie, a jego kolejne odsłony odbędą się w różnych lokalizacjach, często bez wiedzy jego twórców. Następnym etapem przedsięwzięcia będzie opublikowanie manuala z nadesłanymi instrukcjami"2.

Projekt jest więc spektakularny, ambitny i oryginalny. I to są zarówno jego zalety, jak i wady. Wystawa błyszczy bowiem jako kuratorski konstrukt - ten jednak może przesłonić odbiór poszczególnych realizacji.

Ekspozycja manuali; fot. Jakub Banasiak
Ekspozycja manuali; fot. Jakub Banasiak

Idąc tym tropem zauważamy, że "Manual CC" okazuje się być dokładnie taką samą wystawą zbiorową, jak każda inna. Czyli: przewaga prac słabych, trochę niezłych i kilka pereł. Jednak to, co świadczy o wyjątkowości projektu świeżo upieczonych absolwentek Podyplomowych Studiów Kuratorskich na UJ, to fakt odarcia artystów z przywileju korzystania z wszelkich "ulepszaczy" (smaku, koloru, wyglądu...); skonfrontowanie ich z nagą myślą: raczej w sensie abstrakcyjnej wyobraźni, niż chłodnej logiki. Chciałbym wierzyć, że był to zabieg graniczący z poddaniem próbie, testem, a nawet pułapką - zabieg nieco perwersyjny. Bo zadanie okazało się niełatwe - sporo osób wraz z otrzymaniem instrukcji pomyślało chyba, że już po robocie, że wszystko, co nadeślą stanie się sztuką...

Proponuję wobec tego przeczytać "Manual CC" bez kontekstów, wyabstrahowane - mimo wszystko - z tradycji podobnych mu działań. Ściana z przypiętymi doń inspiracjami najlepiej dowodzi, że jednoznaczny trop zawsze będzie tu fałszywy. W materiałach prasowych czytam bowiem o inspiracji "szeroko pojętą tradycją konceptualną", zaś w rozmowie z jedną z kuratorek słyszę, że nic podobnego, chodziło raczej o "Formę Otwartą" Hansena. A to wypowiedź ledwie 1/12 kuratorskiego kolektywu... Nie chcę bynajmniej sugerować, że coś w tej różnicy zdań złego: przy tak wielkiej liczbie kuratorek to i tak cud, że powstała tak spójna prezentacja. Jednak zbrutalizowane strategie konceptualne stały się chlebem powszednim dzisiejszej sztuki: wystarczy "pomysł" ("zrobię coś, ponieważ", a następnie ukonstytuuję ów gest jako "sztukę") - i już! Tę łatwość widać także na "Manual CC" - i to jest wniosek, którego nie można lekceważyć. Tym samym wyraźne pozycjonowanie wystawy za pomocą wskazania nobliwych antenatów nazbyt łatwo może zamienić się w legitymizację słabej, banalnej sztuki. Poza wszystkim, pokazanych na wystawie twórców nie łączy na dobrą sprawę nic.

Manual Pawła Althamera; fot. Jakub Banasiak
Manual Pawła Althamera; fot. Jakub Banasiak


Od strony wizualnej wystawa jest skromna i uporządkowana, bardzo czytelna. Klarowność rozmieszczenia poszczególnych manuali - jednostajne ciągi małych gablotek z instrukcjami - powoduje jednak, że wszystkie zdają się należeć do jednej rodziny. Proponuję odrzeć więc "Manual CC" z pozorów substancjalnej spójności - spójna jest tylko (i aż!) struktura. Pozwoli to wyłuskać projekty wyjątkowe, ale także wskazać kilka popularnych torów, jakimi zdecydowali się podążać twórcy; co za tym idzie: dostrzec, że nie ma cudów - także i tu, na tak "wolnym" obszarze, błyskawicznie wdziera się rutyna; może: przede wszystkim tu. Tak czy inaczej, zaangażowanie kuratorek zasługuje na coś więcej, niż tylko referencję sensu wystawy oraz bezrefleksyjne wymienienie kilku gier: "ten zrobił to, a ta tamto".

Nie popełnię więc chyba większego nadużycia, jeśli za jedyne kryterium oceny uznam w wypadku "Manual CC" klarowność (lapidarność) poszczególnych odpowiedzi oraz "to coś", błysk, który ów "pomysł" zamienia w olśniewającą ideę bądź przynajmniej w piękną błyskotkę, która sprawi, że nasz zblazowany, przeładowany sztuką mózg chociaż na chwilę drgnie.

Zacznijmy od "gier" najlepszych, a więc tych, które grami (zabawami, zadaniami, etc.) nie są. Grupa 4! (cztery silnia) dała prostą instrukcję: weź kartę, a następnie zrób z nią to, co oznaczają ikonki, czyli: pognieć, wyrzuć do kosza i idź do domu. Przewrotne, pewne i skończone - nie poddawaj się instrukcjom, a na pewno nie w przypadku sztuki. Łukasz Jasturbczak napisał na swojej karcie, że wygra ten, kto stojąc przy oknie z folią lub kartonem nad głową - odfrunie i pierwszy dotrze do wyznaczonego miejsca. Instrukcja Pawła Althamera jest krótka: Zrób coś dla siebie. Kolejne potwierdzenie wyjątkowości tego artysty, którego filozofia jest o tyle spójna, o ile uniwersalna - wszedł on w "Manual CC" gładko, nie utracił nic z własnego stylu i trafił w sedno. Natomiast Bartek Mucha, twórca poor design3, dał wytyczne, jak bezpłatnie (to jeden z wymogów, często łamany) zrobić stół (usiąść na podłodze i postawić na niej to, co się chce), krzesło (oprzeć się o ścianę) i łóżko (położyć się na ziemi). Maciej Sieńczyk proponuje grę dla samotnych i raczej ubogich - ponumeruj zapałki, włóż do pudełka, postaw na jakiś numer, wysyp i wyciągaj. Zabawę można urozmaicić eleganckim obrusem i kieliszkiem wina, a jako nagrodę - darmową, zgodnie z regułami gry! - autor sugeruje wyrecytowanie sobie wierszyka:

Tak trudno, Moja Mała, wśród innych Cię odnaleźć
Ale już mam ochotę zaczynać od początku
Czas płynie nazbyt prędko! Brakuje mi rozsądku
By zamknąć "Z-40" w pudełku do zapałek

 Manual Bartka Muchy; fot. Jakub Banasiak
Manual Bartka Muchy; fot. Jakub Banasiak

Nostalgiczne, smutno-śmieszne i groteskowe, pasuje do ducha ilustracji Sieńczyka - nie tylko tych umieszczonych na karcie. Duński Superflex proponuje: ulżyj sobie i walnij w ziemniaka, który wypada z rury. Ziemniak może reprezentować na przykład kiepską poezję bądź piracki program, który to walący - jeden z graczy - wyłącza z rynku; lub odwrotnie: wrzucający to "dostawca chronionych materiałów cyfrowych", a walący - haker. Gest jest tu wyraźny, a gra wciągająca. Broni się także przypomniana przez Huberta Czerepoka akcja Bas Jan Adera "W poszukiwaniu cudów" (1975). Bas Ader wypłynął w podróż po Atlantyku i prawdopodobnie tam zginął - stracono z nim wszelki kontakt. Czerepok daje nam mapkę i zdaje się mówić: to nadal aktualne (a może absurdalne?), szukajcie cudów (a może Bas Adera?). Z kolei Janek Simon oferuje krótką acz intensywną satysfakcję, jaką osiąga się, gdy uda się wykonać stary, dziecięcy trik. Bierzemy więc torebkę herbaty, usuwamy spinkę i zawartość, formujemy prostopadłościan, podpalamy równomiernie od góry i...

Co łączy te najlepsze moim zdaniem, i inne udane prace? W każdej znajdziemy przynajmniej jedną z następujących cech: wdzięk, lapidarność, trafność, subtelność, puentę i wysoki współczynnik abstraktu. Nade wszystko - nie są wydumane w pocie czoła, a naturalne, lekkie. Natomiast propozycje słabe to przede wszystkim te typu "poznajmy się" albo "zróbmy coś niezwykłego w swojej zwykłości"... Pomijając artystyczną wtórność takich strategii, na mnie działają one alergicznie i trącą wyższych lotów infantylizmem. Ckliwość poleceń typu: idź w miasto i poznaj kogoś nieznajomego, przystań i porozmawiaj, nawiąż kontakt - rozbraja. Tu podgrupą jest także "zmień się chociaż na chwilę", "wyzwól się", "zrzuć maskę". Niestety we wszystkich tych przypadkach prostodusznej idei nie nadano żadnego intelektualnego - czytaj: artystycznego - rygoru (np. Ingo Gerkern, Karin Buehler, Pola Dwurnik, Henry Grahn...).

Kolejne manuale. Na pierwszym planie autorstwa Macieja Sieńczyka; fot. Jakub Banasiak
Kolejne manuale. Na pierwszym planie autorstwa Macieja Sieńczyka; fot. Jakub Banasiak

Do osobnej kategorii należą z kolei projekty przeintelektualizowane, nazbyt skomplikowane, a przez to toporne i nudne. Zważmy przy okazji, że reguła "grywalności" - jeśli ktoś decyduje się wymyślić grę sensu stricto - jest bodaj najważniejszą. Nużąca, zagmatwana instrukcja, która zdaje się być istotniejsza od samej gry, jest dla dobrej zabawy przeszkodą (np. Jan Loechte, Martin Conrads). Są również przedstawiciele sztuki egalitarnej, czyli: weź (jakiekolwiek) narzędzie i twórz! Też jesteś artystą! Znowu: wtórne, lecz co ważniejsze - jakże złudne (np. Francois Samuel, Agnieszka Małecka i wyjęty z przynależnego mu ulicznego kontekstu, a w konsekwencji uprzedmiotowiony i "zrównany w dół" Olivier Kosta Théfaine). Jest kilka raczej przewidywalnych i jałowych gier ze sztuką w tle (np. Mark Aerial Waller, "Bądź menadżerem przez jeden dzień"). Są w końcu gry klasyczne "planszówki", na przykład monumentalna gra w "przeciętne" życie autorstwa Wilhelma Sasnala. Jest też Stanisław Dróżdż z warcabami o tylko białych polach.

Manual Superflex; fot. Jakub Banasiak
Manual Superflex; fot. Jakub Banasiak

Prócz tego znajdziemy na "Manual CC" kilkadziesiąt realizacji, których nie sposób tu streścić. Jako się rzekło, spina je świetny konstrukt, co sprawia, że każdy artysta może uszczknąć kawałek (niechby okruch) przygotowanego przez kuratorki tortu.

Podsumowując, powiedzieć można, że jedyny błąd kuratorek polegał na tym, iż uległy One pokusie maksymalizacji liczby zaproszonych artystów (a co za tym idzie, iluzji, że "wszystko będzie pasować"). Słabe prace stały się więc jedynie wydmuszkami potwierdzającymi klasę i tak przecież przedniego projektu. Wystawa ma pączkować w kolejnych instytucjach, więc może warto pomyśleć o selekcji nadesłanych kart, większym rygorze i sztywnym trzymaniu się zaproponowanych wytycznych - co przecież nie przekreśla rozwoju? Wersja bytomska jest wersją beta, więc błędy siłą rzeczy pojawić się musiały - i dawka sztuki zaprezentowana w Kronice jest bez wątpienia za duża. Rozumiem także, że właśnie ten projekt mógł porwać jego twórczynie, a w rezultacie stępić nieco zmysł zdrowego krytycyzmu - koniecznego wszakże przy doborze artystów. W kolejnych odsłonach może pogłębić się więc pęknięcie pomiędzy świetnym ogółem i nie zawsze szczęśliwym szczegółem; może - ale nie musi...
Pokrętny, słaby manual Drumlandera; fot. Jakub Banasiak
Pokrętny, słaby manual Drumlandera; fot. Jakub Banasiak

Tak czy inaczej kuratorki grę w konstrukcję wystawy bezapelacyjnie wygrały. Wymyślenie i doprowadzenie do końca skomplikowanego projektu to punkt pierwszy. Nadanie mu prostej, czytelnej formuły, ujarzmienie w praktyce, a nie tylko na papierze - drugi. Warto też wspomnieć nazwę - świetna, chwytliwa, lapidarna, dawno takiej nie było. Natomiast nie do końca postarali się artyści: jedni poszli na łatwiznę, inni nie zrozumieli o co chodzi, a jeszcze innym nie starczyło sił, by po porostu odmówić. Jednak wielu podołało niełatwemu przecież zadaniu. Stąd wynik trzeba ustalić na 2:1.

Jakub Banasiak | Podyskutuj o wystawie na http://www.krytykant.pl

"Manual CC". Kronika, ul. Rynek 26, Bytom.

Kuratorki: Marianna Dobkowska, Magdalena Drągowska, Anna Grajewska, Ewa Kobylarczyk, Magdalena Lipska, Cecylia Malik, Noriko Nagashige, Agnieszka Pindera, Monika Rendzner, Anna Sulich, Magdalena Torbus, Marika Zamojska
Uwaga! Wystawa trwa tylko do 30 września (niedziela)!

Projekt Wilhelma Sasnala (fragment); fot. Jakub Banasiak
Projekt Wilhelma Sasnala (fragment); fot. Jakub Banasiak

  1. 1. Sebastian Cichocki [na:] http://www.ultramaryna.pl/wydarzenie.php?id=10018
  2. 2. Materiały prasowe; por. http://www.kronika.org.pl/
  3. 3. Zob. http://www.poor.pl/