SPECIAL FEATURES, BWA AWANGARDA
Nie możemy widzieć tego, co chcemy zobaczyć, musimy widzieć to, co jest naprawdę, bez wstępnych przekonań i przesądów - twierdzi jeden z bohaterów filmu Wojtka Doroszuka. Tę zasadę wywodzącą się jakoby z założeń Gestalt, należałoby odnieść do sposobu percepcji wszystkich prac artysty pokazanych w Galerii BWA Awangarda we Wrocławiu; prac, które poruszają wielopoziomowe zagadnienia, operując skomplikowanym językiem przekazu obrazowego i słownego. Najnowszy projekt Wojtka Doroszuka, Special Features, wykonany specjalnie dla Galerii Awangarda, był przewodnią pracą zorganizowanej tam wystawy. Było to wydarzenie niezwykłe zarówno ze względu na możliwość przejścia przez spectrum prac Doroszuka, jak i jako powiązanie ich z dziełami jego nauczyciela, Grzegorza Sztwiertni, które w tym samym czasie były prezentowane w BWA na wystawie Serial.

Pokaz filmu Special Features, którego idea stała się leit motivem całej wystawy, odbył się równolegle z prezentacją ośmiu wideo z ostatnich lat, między innymi Tumor Imaginis, Gençlik Park czy Birkaç Yer (Kilka Miejsc), pokazywanych już wcześniej w galeriach sztuki w Polsce. Koncepcja projektu odwołuje do dodatków do filmów wydawanych na dvd, które zawierają nie wykorzystane w realizacji sceny, często również wywiady z aktorami i twórcami, poza tym pokazują kulisy pracy reżyserskiej. Wojtek Doroszuk, artysta znany z prac wideo poruszających najczęściej problem tożsamości, niemożności porozumienia, barier językowych i kulturowych, nieumiejętności akceptacji inności w sytuacji konfrontacji z tym, co nieznane, w najnowszym dziele odsłania przed widzem kulisy pracy z tworzywem filmowym. Wykorzystując materiały „uboczne" swoich filmów, pokazując ścinki i skrawki tego, co nie wchodzi w skład gotowego dzieła, stwarza odrębną realizację, która daje mu możliwość przeprowadzenia płynnej narracji o tym, jak tworzy i dlaczego; odsłonięcia przed nami motywów powstania danej pracy, a także warsztatu twórczego. Wydaje się jednak, że mimo nadrzędnej roli, jaka nadana została temu wideo w kontekście całej wystawy, o doniosłości wydarzenia zadecydowały prace, do których film nawiązywał, a które pokazane zostały w całości. Zestawienie w jednej przestrzeni realizacji wideo pochodzących z różnych miejsc, o różnorodnej tematyce, dało możliwość ujęcia ich we wspólne ramy znaczeniowe.

Louise Bourgeois stwierdziła kiedyś, że sztuka nie jest o sztuce; sztuka jest o życiu; życie jest jej esencją 1. Doroszuk w swoich filmach zdaje się podążać podobny tropem, tworząc prace zaangażowane społecznie, a jednocześnie o wysokiej wartości artystycznej i estetycznej. Kwestia Innego, relacja między różnymi formami obcości, różnice językowe i kulturowe, przełamywanie tabu śmierci to tematy, wokół których oscylują jego zainteresowania. Warstwę znaczeniową jego działań można by powiązać z pracami najsłynniejszego polskiego twórcy wideo, Krzysztofa Wodiczki, który na tegoroczne Biennale w Wenecji stworzył wideoinstalację Goście, otwierającą zagadnienia z dziedziny globalizacji i pluralizmu społeczeństw współczesnych, nawiązujące głównie do problemu płynnego przemieszczania się granic kulturowych, a wręcz ich zaniku. W filmach Doroszuka pojawia się problem Innego pojmowanego również jako to, co znane, ale wypierane ze świadomości - tym problemem jest śmierć, którą artysta rozkłada na czynniki pierwsze poprzez pokazanie jej rytuału od strony do granic zracjonalizowanej. Temat śmierci istnieje tutaj na równi z problematyką szeroko pojętej gościnności, którą zajmował się Jacques Derrida, autor stwierdzenia, że „śmierć jest w nas i naznacza swoją koniecznością nasze życie" 2.

Emmanuel Levinas, filozof dialogu, twierdzi, że to właśnie relacja z Innym pozwala określać tożsamość jednostki; mimo że jego filozofia powstawała w nawiązaniu do tworzących się systemów totalitarnych, z łatwością można ją odnieść do współczesnej pluralizacji społeczeństwa współistniejącej z dyskursem postkolonialnym. Doroszuk wnika właśnie w problem tożsamości, próbując ukazać różne jej aspekty: począwszy od tożsamości narodowej, poprzez tę związaną z seksualnością, aż po tożsamość człowieka wobec rzeczy ostatecznych, jak choroba i śmierć.

SPECIAL FEATURES, BWA AWANGARDA

Artysta z upodobaniem eksploruje obce przestrzenie, starając się jednocześnie przenikać głębiej. Pokonuje twardą powłokę stereotypów i strachu przed nieznanym, tym samym wnika w ducha danego miejsca, odkrywa mentalność zamieszkujących je ludzi, ukazując tak wielorakie punkty odniesienia, że zmusza nas, widzów, do zadawania sobie istotnych pytań o własną kondycję w świecie. Wartym zauważenia jest fakt, że jako „człowiek z kamerą" zawsze sam jest tym Obcym w danej społeczności, a jednocześnie ukazuje jej inność wobec nas, zaskoczonych często głęboką prawdą przenikającą poprzez estetycznie wysublimowane ujęcia. Pod tym względem niezwykle ciekawy jest film Birkaç Yer (Kilka miejsc) (2007), w którym artysta wybiera się wraz z Toprakiem i jego przyjaciółką na przejażdżkę taksówką po Ankarze. Miasto widzimy poprzez pryzmat twórcy filmującego wskazywane przez Topraka najważniejsze dla niego miejsca, nie rozumiejącego jednak opowieści przewodnika, która dla odbiorcy staje się jasna dzięki napisom. Ta szczególna rozbieżność perspektyw staje się dodatkowym atutem tej realizacji, obrazującej tym dobitniej granice budowane między jednostkami poprzez język, jakim się posługują.

Niektórymi pracami Doroszuk wręcz szokuje, ale wydaje się, iż wstrząs, jakiego doznajemy, ma być tylko środkiem na drodze do odkrywania własnych ograniczeń, przełamywania relatywnych granic myślenia siebie i innych w świecie. Należy docenić artystę właśnie za owo oko wycelowane w najsubtelniejsze niuanse rzeczywistości, oko śledzące każdy cień przerażenia rzucany niemo na rozświetloną powierzchnię samozadowolenia i pewności sensu istnienia. Wrażliwość Doroszuka na jednostkowe istnienie jest ogromna i to chyba podstawowa wartość jego wideo, w których pozwala bohaterom mówić; są to częstokroć ludzie wykluczeni, w jakiś szczególny sposób napiętnowani albo naznaczeni. Podobnie jak wspomniany już Wodiczko w pracy Laska Tułacza z 1992 roku, Doroszuk dzięki tak pojemnemu medium, jakim jest film, nakłania do wysłuchania pojedynczych opowieści, które, dodajmy, nie zawsze są wypowiedziane wprost, niejednokrotnie bowiem twórca posługuje się jedynie obrazami, aby przekazać nam to, co zamierza. Podążając za myślą Derridy, przytoczmy w tym miejscu po raz kolejny jego słowa, które tłumaczą, dlaczego milczenie jest tak ważnym aspektem przekazywania prawdy o Innym: „gdy zaczynam mówić, wymagam od mego gościa, aby rozumiał mój język i pod-języki, które ten język zawiera: formy grzecznościowe, język prawa. Istnieje przemoc, odkąd tylko zaczynam do niego mówić. Pytanie polega też na tym, by wiedzieć czy gościnność wymaga słów czy, przeciwnie - pewnego milczenia" 3. Tak jak Laska Tułacza autorstwa Wodiczki jest kluczem do ikonicznej warstwy kultury, tak pokazany we Wrocławiu dorobek Doroszuka staje się wytrychem wyłamującym nas ze schematycznego myślenia, opartego na błędnych sądach i ocenach. Dlatego właśnie interwencja artysty w warstwę ideową poszczególnych prac jest minimalna i ogranicza się do umiejętnego skomponowania poszczególnych ujęć - artysta jest tutaj milczącym gospodarzem swoich realizacji, wysłuchującym swoich gości, którzy przecież jednocześnie udzielają mu pozwolenia na obserwację ich świata i są jego gospodarzami.

Najbardziej chyba poruszającymi realizacjami są dwie prace traktujące o śmierci, rozpadzie cielesnej powłoki ludzkiej. To Dissection Theatre (2006) i Tumor Imaginis (2008). Pierwszy stanowi w dużej części ujęcie nagiego ciała umarłej kobiety przygotowywanej przez dwóch mężczyzn do pochówku. Widzimy, z jaką starannością a jednocześnie rodzajem beznamiętnej obojętności, podchodzą do pozbawionego już życia ciała ludzkiego. Dosyć drastyczne jego przedstawienie wiązać należy z zamiarem ukazania go jako już tylko pustą powłokę, niemal kukłę. Świadomość faktu, że jest to ludzkie ciało, nie zostaje jednakże zakłócona w żaden sposób, bo obojętność mężczyzn połączona jest z czymś w rodzaju oddawanego zmarłej milczącego szacunku pod postacią delikatnych gestów podczas jej ubierania, czesania jej obumarłych włosów, makijażu twarzy, która nie wyraża już żadnej emocji. Film jest wysublimowanym spektaklem oswojonej przez autora makabry, która właściwie przestaje być czymś przerażającym, jest jak najbardziej ludzka i oczywista.

SPECIAL FEATURES, BWA AWANGARDA\

Proces racjonalizacji śmierci poprowadzony zostaje jeszcze dalej w drugim wideo, zrealizowanym w krakowskim Szpitalu Specjalistycznym im. Jana Pawła II. Narrację filmu prowadzi patolog, dr Wiesław Frasik. Jego praca nie należy do najprzyjemniejszych, jednak sposób, w jaki podchodzi on do zagadnienia choroby i śmierci, otwiera nowe horyzonty. Z jednej strony traktuje poszczególne preparaty, wycinki martwego ludzkiego ciała, jak obiekty, które należy zbadać, z drugiej wypowiada się o zagadnieniach końca życia w odniesieniu do siebie samego, jednostki ludzkiej o nastawieniu wysoce humanistycznym.

W przyrodzie wszystko, co cechuje pewne nieuporządkowanie i chaos, jest wyrazem choroby - podobnie jest w przypadku ludzkiego ciała. Doroszuk obrazuje je w filmie za pomocą szybek z barwnymi preparatami histologicznymi, które wyglądają jak kolorowe mydełka, a widziane pod mikroskopem przypominają całkiem dobre obrazy abstrakcyjne. W Tumor imaginis Doroszuk oferuje zderzenie ze śmiercią od strony fizjologicznej i naukowej, pokazuje przez to, że to nie sam akt śmierci jest irracjonalny, ale nasze myślenie o niej, nasz śmiertelny strach przed nią generowany zwłaszcza przez współczesną kulturę zdominowaną konsumpcjonizmem. Pochodzący z łaciny termin „tumor" oznacza powiększenie albo opuchliznę; twórca używa go jako synonimu rozwijających się w organizmie ludzkim komórek rakowych, ale jednocześnie można go odnieść do samego wyobrażenia śmierci, która bywa wyolbrzymiana, a przecież oczywistym jest, iż stanowi ona nieodłączną część każdego istnienia. Wojtek Doroszuk w delikatny, chociaż dobitny, sposób oswaja nas ze śmiercią, każe nam stanąć z nią twarzą w twarz.

Świat był dla mnie zawsze wielką wieżą Babel. Jednak wieżą, w której Bóg pomieszał nie tylko języki, ale także kulturę i obyczaje, namiętności i interesy, i której mieszkańcem uczynił ambiwalentną istotę łączącą w sobie Ja i nie-Ja, siebie i Innego, swojego i obcego [...] Inny jest dla nas tajemnicą, której się lękamy, bo nie umiemy jej przeniknąć i odgadnąć ani też przewidzieć, co nam ona przyniesie - pisze Ryszard Kapuściński w zbiorze esejów Ten Inny 4. Doroszuk pokazuje, że relacja Ja-Obcy istnieje dzisiaj nie tylko między poszczególnymi nacjami i kręgami kulturowymi, ale również, a może zwłaszcza, w ramach tej samej kultury. Granice ustalane są przez podziały klasowe, rasowe, ze względu na płeć, orientację seksualną, światopogląd. Wydaje się, że pojęcie różnicy jest podstawowym wyznacznikiem prowadzącym do ustalania tożsamości. Tymczasem w filmach takich jak Gençlik Park (2008) czy Birkaç Yer uświadamia nam, że istnieje konieczność dostrzeżenia umowności pewnych granic, które istnieją też po to, aby je przekraczać.

SPECIAL FEATURES, BWA AWANGARDA

Mniejszość, jaką reprezentuje w Birkaç Yer główny bohater, to środowisko gejów, lesbijek, transwestytów i transseksualistów skupionych wokół organizacji Pink Life, której nazwa pochodzi od tytułu filmu Alaina Berlinera Ma Vie en Rose 5. Opowieść Topraka jest przesycona goryczą, historie z przeszłości są pełne smutku i walki z niesprawiedliwością narzucaną przez system.

W Special Features dowiadujemy się, że wesołe miasteczko z filmu Gençlik Park jest obecnie jednym z bardziej niebezpiecznych miejsc w stolicy Turcji. Tymczasem jest ono zobrazowane w niezwykle poetycki sposób, ujmujący melancholiczny nastrój miejsca: kolorowe opuszczone karuzele, w tle muzyka turecka, ciepłe światło rozgrzewające puste chodniki i plastikowe kolejki górskie. To jednak przestrzeń wyobcowania, marginalizacji społecznej: nie przychodzą tam już, jak niegdyś, panienki z dobrych domów, ale łobuzy i chuliganie, którzy gwałcą i rabują „porządnych" ludzi. Doroszuk genialnie przekazuje tutaj ideę wyobcowania wewnątrz danej społeczności, która nigdy nie jest prostym uznaniem kulturowego podobieństwa czy bliskości społecznej, lecz kategoryczną tożsamością, której przesłanką są różne formy wykluczenia i tworzenia inności 6.

Pat Badani stworzył w 2002 roku projekt łączący wideo i net-art, Where are you from? Stories, które to pytanie stało się punktem wyjścia do wywiadów przeprowadzonych z kilkunastoma osobami z różnych krajów 7. Praca nawiązywała do problemu migracji ludności oraz poczucia obcości i procesu akomodacji w danym miejscu, kulturze, środowisku. Pytania zadawane najczęściej komuś, kto wydaje się inny, naznaczony obcością: skąd jesteś?, a następnie dokąd zmierzasz? i w jakim celu?, wyznaczają kierunek narracji o relatywności granic zacieranych ponadto przez uniwersalność języka obrazu umieszczonego w sieci internetowej. Z opowieści stworzonych na bazie ponad pięćdziesięciu wywiadów wyłania się pluralistyczna wizja globalizacji jako procesu wymuszającego niejako na człowieku samookreślanie się, ustalanie swojej tożsamości wciąż na nowo.

Wojtek Doroszuk w swoich filmach również pokazuje drogę od negacji Inności ku jej akceptacji i przyswojeniu jako tego, co nie jest wrogie. Pokazuje, że tożsamość można określać za pomocą rozróżnienia Ja (swój, znany, oswojony) - Ty (obcy, nieznany, niebezpieczny), ale należy wykraczać poza taki schemat, który wynika często z przyzwyczajeń i niechęci do wykonania próby zrozumienia, zaakceptowania tego, co nowe. Nie trzeba dopatrywać się w filmach Doroszuka skomplikowanych prawd i recept na trudną sytuację zderzenia z nieznanym. Mimo, że porusza on trudne kwestie, z jego prac wysnuć można najprostszy wniosek, tak oczywisty, że być może nawet banalny. Tak banalny, że w zbiorowej świadomości niewidoczny, niedostrzegany. Antagonizmy istnieją nie tylko między bardzo odległymi innymi, ale także w ramach małych grup; antagonistyczna wobec życia jest śmierć, Wielki Inny, wobec którego wszyscy jesteśmy równi, bo ogrania nas przed nim ten sam paniczny strach. Doroszuk pokazuje, iż w tym punkcie, podobnie jak w każdej innej sferze życia, należy przyjąć postawę otwartości wyzbytą stereotypów, pozbawioną przesądów. Nic nie jest bowiem jednoznacznie proste, jak pokazują suplementy do filmów w Special Features.

Wojtek Doroszuk, Special Features, BWA Awangarda, Wrocław 15.05-14.06.2009, kuratorka: Joanna Stembalska

SPECIAL FEATURES, BWA AWANGARDA

1. 1. Cyt. za: A. Budak, tekst kuratorski do wystawy L. Bourgeois Geometria pożądania, Galeria Zachęta, Warszawa 10.01-09.02.2003.
2. 2. J. Derrida, Gościnność nieskończona, przeł. P. Mościcki, „Przegląd Filozoficzno-Literacki" 2004, nr 3 (9), s. 259.
3. 3. Tamże, s. 259.
4. 4. R. Kapuściński, Ten Inny, Kraków 2006.
5. 5. Film Alaina Berlinera z 1997 roku, nominowany do Złotego Globu jako najlepszy film zagraniczny.
6. 6. A. Gaputa, J. Ferguson, Culture, Power, Place: Ethnography at the End of an Era [w:] Culture, Power, Place: Explorations in Critical Anthropology, red. A. Gaputa, J. Ferguson, Durham 1997, s. 13. Cyt. za: M. Buchowski, Widmo orientalizmu w Europie, „Recykling Idei" 2008, nr 10, s. 104.
7. 7. Filmy zostały nakręcone w językach angielskim, francuskim i hiszpańskim. Do obejrzenia na stronie: http://www.hometransfer.org/where/words_scene1.html, data dostępu: 10.06.2009.