Wiosenny sezon w krakowskiej Galerii Zderzak rozpoczęła wystawa Desire Katarzyny Majak. Wernisaż wyznaczono na 6 marca, dwa dni później w Galerii Krakowskiej odbył się towarzyszący otwarciu wystawy performance butoh w wykonaniu ubranego w ślubną suknię Mateusza Iwulskiego. Tego samego dnia, z tego samego miejsca wyruszyła (niezbyt liczna) krakowska Manifa.

Mówienie o ogromnym zróżnicowaniu współczesnych dyskursów feministycznych jest banałem, który jednak warto jest wciąż przywoływać. Świadomość genderowa nawet wśród warstw uczestniczących w dyskursie akademickim rozciąga się nierzadko od jawnej negacji, przez dość pobieżną orientację, do operowania pełną znajomością feministyczno-genderowo-queerowej gamy z jej wszystkimi subtelnymi odcieniami. Katarzyna Majak z projektem Desire zajmuje dość bezpieczną pozycję w dyskursie o tożsamości płciowej i seksualnej - nie jest „jawnie" feministyczna, w pewnym stopniu próbuje pozostać neutralnie uniwersalna, obierając za cel swoich wizualnych rozważań jeden z fundamentalnych wątków dotyczących umiejscowienia kobiet w kulturze - małżeństwo.

Medium, którym operuje Majak, jest fotografia, jednak w projekcie Desire artystka wykracza poza nie - w Zderzaku oprócz fotografii i wideo znalazła się występująca w roli ready-made suknia ślubna, jak również pamiątkowy „ślubny album" ze zdjęciami. Niezamężna, o czym dalej, artystka wraz ze znajomymi „niezamężnymi" (Majak&The Unmarried) nagrała płytę z piosenkami eksplorującymi motyw „panieńskości". Cały projekt stanowi opracowanie historii, która przydarzyła się artystce, co skłania do czytania Desire przez filtr udzielanych, między innymi na łamach prasy1 wypowiedzi rozwijających tę prywatną historię. Wprowadzenie osobistego, specyficznie kobiecego doświadczenia w publiczną przestrzeń galerii odsyła do praktyk artystek działających w nurcie feminizmu drugiej fali, postulujących przełamanie tradycyjnego przypisania kobiety do sfery domowej w myśl haseł „prywatne jest polityczne" czy „osobiste jest polityczne".

Majak daleka jest jednak od radykalnych postaw, wykorzystując własny wizerunek, nie wykracza poza granice przedstawienia charakterystycznego dla medium fotografii. Przywołana historia jest opowieścią o planowanym przez artystkę ślubie, który ostatecznie nie doszedł do skutku. Głównym czynnikiem, który spowodował odwrócenie się Majak od koncepcji zamążpójścia, była siła skonwencjonalizowanego rytuału „wydawania" za mąż - przemielona przez kulturę masową, rozbuchana wizja tego obrzędu, którą sama Majak określa jako funkcjonującą na pograniczu opowieści baśniowej i reklamy. W przestrzeni galeryjnej artystka zdecydowała się „powtórzyć" ów rytuał, który nie miał miejsca, budując swoją wypowiedź właśnie w oparciu o ów brak.

„Brak" objawia się w projekcie Majak na kilku poziomach. Swoją ekspozycyjną opowieść artystka rozpoczyna od rodzaju cytatu z „prawdziwej" historii, jakim jest sama suknia ślubna. Stanowi ona rodzaj Barthowskiego znaku-przedmiotu, w którym zagnieździł się mit. Brak byłby tu zanikaniem rzeczywistości, której miejsce zajmuje implikowane przez mit pojęcie. W tym przypadku byłby to mit miłości romantycznej - suknia staje się jego formą, nosicielką nowoczesnego, burżuazyjnego znaczenia stwarzającego pozór przejrzystości i niewinności. Polując na mit, Majak zdaje się podążać tropem francuskiego semiologa: głównym zabiegiem demistyfikacji, de-mityzacji będzie powtórzenie „naturalnej" sceny w postaci przerysowanej, karykaturalnej. Po prostu jej przedrzeźnienie i parodia 2.

Artystka nadbudowuje ponad zainfekowaną naddatkiem znaczenia suknią ślubną kolejne piętro, odsłaniając jej mitogenny potencjał. Odsyła do kontekstu baśniowego, traktując zgoła niewinną część garderoby jako pozyskany w tajemniczych okolicznościach przedmiot przeklęty. W baśniach rekwizyty w postaci kobiecej garderoby zwykle powodują odwrócenie biegu wydarzeń, znacząco wpływając na losy baśniowych bohaterek. Zasznurowanie królewny Śnieżki w gorsecie przez złą królową stanowi preludium do zapadnięcia bohaterki w stan letargu bliski śmierci, z którego ostatecznie budzi ją królewicz. Włożenie maleńkiego bucika na stopę Kopciuszka symbolizuje ostateczne przypieczętowanie związku z królewiczem, stanowi wstęp do zamążpójścia i przyszłego „żyli długo i szczęśliwie". Według koncepcji postmodernistycznych teorii feministycznych, krytycznie odnoszących się do założeń lacanowskiej psychoanalizy, „maskarada kobiecości" uobecniająca się między innymi w baśniowych fabułach, pod pozorem pełni ukrywa znaczący brak, kulturową kastrację kobiety. Tym samym, suknia ślubna staje się symbolem żałoby po utraconej seksualności, maskując, odsłania brak kobiecego pożądania. Gra w kobiecość, czyli w zamaskowanie, to składanie obietnicy, która nie może zostać dotrzymana. Flirtowanie, uwodzenie, upiększanie i szminkowanie ukrywa brak, kastrację, a jednocześnie zabiegi te stymulują pełnię, na którą męskie libido projektuje swoją potrzebę idealnego odzwierciedlenia 3. W działaniu artystki można dopatrywać się wywiedzionego z tradycji postmodernistycznego feminizmu zabiegu prze-pisywania mitu. Majak zmierza w stronę dekonstrukcji współczesnego mitu hucznego ślubu jako rytuału przejścia w dojrzały okres życia. Niejako przy okazji (w sposób nieuświadomiony?) odsłania jego baśniowe zaplecze, bogate w opresyjne treści (jakby to określiły teoretyczki feminizmu spod znaku Suzanne Schmid).

Prezentowane na wystawie zdjęcia układają się w ciąg narracyjny, któremu towarzyszą naniesione na ścianę napisy przypominające wyimki z prywatnego dziennika. Suknia w tej narracji zostaje upodmiotowiona - autorka przywołuje moment „spotkania" mającego charakter miłości od pierwszego wejrzenia. W tym zabiegu objawia się pastiszowość działania Majak - wykorzystaniu melodramatycznej konwencji towarzyszy (żartobliwe?) przesunięcie akcentu. Przedmiotem pożądania przestaje być mężczyzna, który zostaje „wymazany" z teraźniejszości. W jego miejsce wkracza przedmiot podniesiony do rangi głównego bohatera (bohaterki), co odbywa się w myśl zasady „bliższa ciału koszula" (sukienka). Pożądanie zostaje przeniesione z mężczyzny na sukienkę, która jednocześnie oznacza brak pożądania (kobiecego), jest figurą kastracji.

Tymczasem mężczyzna „znika" - na zdjęciach widzimy przystrojoną w suknię Majak. Panna młoda występuje sama w ślubnym sztafażu, na tle sztucznych, kiczowatych dekoracji fotograficznego atelier. Fotografie są statyczne - autorka/bohaterka biernie poddaje się wizualnej rejestracji, akcentując groteskowość sytuacji, rozbrojenie konwencjonalnego przedstawienia poprzez arbitralne usunięcie z niego oczekiwanego elementu (pan młody). Zdjęcia Majak stanowią przy tym rodzaj pastiszu fotografii, które wykonuje się z myślą o umieszczeniu w pamiątkowym rodzinnym albumie. Taki sposób przechowywania zdjęć ma zwykle za zadanie wspomaganie pamięci - medium występuje w roli świadka zdarzeń, pozwala na konstruowanie indywidualnej tożsamości, jak i na umieszczenie się w kontekście społecznym, w tym rodzinnym. Ten sposób tworzenia własnej tożsamości wykorzystuje właśnie narracyjność - historia przybiera znamiona opowieści. Według Anthony'ego Giddensa, to właśnie element narracji odróżnia miłość romantyczną (będącą stosunkowo młodym modelem, ściśle związanym z nowoczesnością) od miłości namiętnej . Miłość romantyczna ma charakter refleksyjny, jest pewnym planem na przyszłość mającym, poprzez spotkanie „drugiej połowy", gwarantować samopoznanie i samospełnienie. Obecne w miłości romantycznej pożądanie, inaczej niż w przypadku amour passion, ulega sublimacji. Majak dokonuje przechwycenia narracji, uzmysławia brak, pustkę kryjącą się za mitem miłości romantycznej. Pożądanie z konkretnej osoby przesuwa się na mityczny archetyp, by ostatecznie umiejscowić się w samym, skonstruowanym z wizualnych wyobrażeń, zmitologizowanym rytuale. Artystka pozostaje sam na sam z anulującym, rozpuszczającym rzeczywistość mitem, który służy jej do pozornie beztroskiej, postmodernistycznej zabawy z konwencją.

Na zdjęciach wykonanych w plenerze, pozująca artystka jest bardziej dynamiczna niż na fotografiach z atelier. Chwilami wręcz „wypada" z kadru - widzimy jedynie kawałek sukni oraz pustą przestrzeń w tle. Znika pan młody, znika panna młoda, znika historia. Pozostaje artystka i suknia ślubna wraz z pogrzebanym w niej pożądaniem.

Katarzyna Majak, Desire, Galeria Zderzak, Kraków, 6.03-18.04.2009

1. 1. Patrz: Sorry, sukienka. Z Katarzyną Majak rozmawia Katarzyna Surmia-Domańska, „Wysokie Obcasy" dodatek do „Gazety Wyborczej" 14.02.2009.
2. 2. K. Kłosiński, Sarkazmy [w:] Roland Barthes, Mitologie, przeł. A. Dziadek, Warszawa 2000, s. 18.
3. 3. K. Szczuka, Kopciuszek, Frankenstein i inne, Kraków 2001, s. 175-176.