LIDER OPOZYCJI CLEMENT ATTLE PRZEMAWIAJĄCY NA WYSTAWIE POKAZUJĄCEJ „GUERNIKĘ”, WHITECHAPEL GALLERY, 1939.
Z pewną rezerwą szłam zobaczyć mającą trwać rok wystawę Goshki Macugi w Whitechapel Gallery na londyńskim East Endzie. Z jednej strony czułam podekscytowanie, bo wystawa jest jednym z pierwszych wydarzeń zorganizowanych w ramach Roku Polskiego w Wielkiej Brytanii (Polska! Year), z drugiej jednak nie spodziewałam się zobaczyć tam niczego wyjątkowego. Ciągle miałam w pamięci inne realizacje artystki, które do mnie nie przemówiły. Być może to ja oglądając je poświęciłam im zbyt mało uwagi. Moją niechęć zwiększyły zapowiedzi wystawy, kładące nacisk na udział repliki Guernici Picassa w instalacji artystki i nagłówki w londyńskich brukowcach, które nie wróżyły nic dobrego: Guernica back in Witechapel, Picasso the big draw at Witechapel. Możliwe, że to właśnie Guernica okazała się być wabikiem na zwiedzających, a może wysoka frekwencja jest zasługą ponownego (po dwóch latach) otwarcia galerii. Tak czy inaczej, ci, co przyszli podziwiać dzieło Picassa, zostali zaskoczeni faktem, że nie ono jest w realizacji Macugi najważniejsze. Stanowi jedynie punkt odniesienia dla całej wystawy i pretekst do poruszenia wielu wątków.

Prace Macugi nie są łatwe w odbiorze. Wymagają od oglądającego sporej dozy zaangażowania. Są wielowarstwowe, składają się z kilku komponentów, domagają się czytania tekstów, zajmują wiele miejsca. Macuga często wykorzystuje w instalacjach także prace innych artystów. Jej sztuka jest uważana za „archeologię kultury". Zanim zrealizuje pracę, miesiącami bada archiwa, które niejednokrotnie kryją w sobie fascynujące historie. Będąc nominowaną do Nagrody Turnera w 2008 roku, zrealizowała instalację opartą o dokumenty znalezione w archiwach galerii Tate. Według Eleanor Nairne, niezależnej badaczki, jest ona baśniarką (story-teller), a nawet koczowniczą cyganką całkowicie zafascynowaną opowieściami1. Według niej, jej prace odnoszą się często do historii sztuki, jako punktu odniesienia do szerszych rozważań, takich jak natura współpracy między różnymi ludźmi i grupami.

„COLIN POWELL”, 2009, BRĄZ, DĄB, WYKONANWCA: ALEIX BARBAT I HERO JOHNSON
„COLIN POWELL”, 2009, BRĄZ, DĄB, WYKONANWCA: ALEIX BARBAT I HERO JOHNSON

Artystka wszystkie swoje projekty tworzy w stosunku do miejsca, w którym będą one prezentowane i w tym właśnie sensie jej prace zaliczają się do nurtu site-specific. Sztuka umiejscowiona w konkretnej przestrzeni nie ucieknie od lokalnych, społecznych interakcji i dyskursów politycznych. Prace site-specific mogą być wyrażane i samoidentyfikowane przez cechy, jakości i znaczenia wytwarzane w znaczących związkach pomiędzy obiektem lub wydarzeniem a miejscem, w którym się znajdują2. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych idea ta służyła uwolnieniu sztuki od narzuconych jej miejsc wytwarzania, odbioru i dystrybucji. Dziś w praktykach site-specific większy nacisk kładzie się na świat zewnętrzny i życie codzienne. Taka sztuka jest zarazem krytyką kultury, ponieważ wkracza w zagadnienia spoza sfery „czystej" sztuki, jest bardziej skupiona na problemach społecznych, takich jak kryzys ekologiczny, bezdomność, AIDS, homofobia, rasizm, seksizm3.

Macuga tym razem wzięła pod lupę stuletnią historię Whitechapel Gallery. Wertowała jej archiwum, analizowała pokazywane tam wystawy, czytała listy, ulotki, wycinki z gazet, zdjęcia. Zanurzona w pożółkłych papierach dokopała się do fascynującej historii związanej z prezentacją Guernici w 1939 roku. Obraz będący upamiętnieniem zbombardowania podczas wojny domowej w Hiszpanii przez Luftwafe stolicy kraju Basków, stał się uniwersalnym antywojennym symbolem. Powstał w 1937 roku na zamówienie hiszpańskiego rządu, aby wystawić go w hiszpańskim pawilonie podczas Wystawy Światowej w tym samym roku w Paryżu. Sprowadzenie Guernici do Londynu miało pomóc rozpropagować wśród klas pracujących ducha komunizmu, a zarazem walczyć z faszyzmem. Galeria usytuowana w biednej, ale zamieszkałej przez wielonarodową ludność dzielnicy, zawsze była miejscem sprzyjającym radykalnej myśli i aktywizmom. Na początku XX wieku East End stanowił tygiel artystycznych innowacji, społecznych przemian i politycznego fermentu. Gdy Lenin i Trocki spotykali się w Witechapel, by omówić sprawy, które być może oddziałały później na świat, galeria już wówczas prezentowała sztukę z Turcji, Iranu, Indii i Maroka. Sławny hiszpański malarz miał pomóc werbować rekrutów w wojnie domowej w Hiszpanii - mówi Macuga4. Wstęp na wystawę kosztował albo drobną opłatę, albo parę skórzanych butów, które wysłano później na front. Zebrano 400 par.

„OKRĄGŁY STÓŁ”, 2009, DĄB, SZKŁO, POGRUPOWANE DOKUMENTY.

Zainteresowana historią obrazu Picassa, Macuga dotarła do innych, ciekawych i związanych z Guernicą wątków, które dodała do swojej instalacji. Oryginalne płótno obecnie znajduje się w MoMA w Nowym Jorku i niejednokrotnie już służyło różnym osobom do manifestowania sprzeciwu wobec wojny. W 1974 roku irański artysta zniszczył obraz, pisząc na nim czerwonymi, wielkimi literami Kill Lies All w proteście przeciwko wojnie w Wietnamie. Obraz udało się odrestaurować, ale legenda jego czynu pozostała żywa. Picasso wykonał także trzy repliki Guernici w postaci gobelinów, z których jeden wisi w siedzibie Organizacji Narodów Zjednoczonych w Nowym Jorku, gdzie ma być antywojennym memento mori. To właśnie ten gobelin pokazywany jest obecnie w Witechapel i zabiera nas w inny czas, do wojen i polityki dnia dzisiejszego 5 Gobelin wisi w siedzibie ONZ od ponad 20 lat, tworząc tło dla wielu ważnych konferencji prasowych. W lutym 2003 roku amerykański Sekretarz Stanu, Collin Powell, miał tam prezentację, podczas której przedstawił „dowody" na gromadzenie przez Irak zapasów broni masowego rażenia. Przemowa Powella miała na celu przekonać przedstawicieli ONZ do podpisania zgody na zaatakowanie Iraku. Konferencja prasowa zapowiadająca powyższą prezentację, miała miejsce przed zakrytą niebieską zasłoną (sic!) repliką Guernici. Niedługo po tym wydarzeniu brytyjski Channel 4 News doniósł, że raport Collina był oparty na przedawnionych materiałach, a rok później było już powszechnie wiadomo, że dowody Powella były nieścisłe. Wojna jednak już trwała.

Aranżacja wystawy Macugi nie jest przypadkowa. Składają się na nią: Guernica w tle, niebieski dywan, dębowy, okrągły stół, skórzane fotele, kubizująca rzeźba przedstawiająca Collina Powella trzymającego model broni biologicznej podczas prezentacji w siedzibie ONZ, dywan z mapą Iraku oraz film brytyjskiej działaczki antywojennej Jo Wilding z wojny w Iraku (filmy będą się zmieniać co miesiąc). Układ i elementy składowe nawiązują do dwóch pomieszczeń.

„GUERNICA”, GOBELIN, REPLIKA OBRAZU PABLA PICASSO WYKONANA PRZEZ J. DE LA BAUME DURBACH, 1955, WEŁNA.

Pierwsze to pawilon hiszpański z 1937, dla którego Guernica została namalowana. Pawilon został zaprojektowany specjalnie, by uczcić program społeczny Republiki Hiszpańskiej oraz by zwrócić uwagę na cierpienie Hiszpanów podczas wojny domowej. W oryginalnym pomieszczeniu Guernica została umiejscowiona naprzeciw pracy Alexandra Caldera Mercury Fountain (1937) oraz w towarzystwie filmów Luisa Bunuela, Jorisa Ivensa i Ernesta Hemingwaya odnoszących się do masakry wojennej. Drugie wzorcowe pomieszczenie to sala ONZ z okrągłym stołem i skórzanymi fotelami, gdzie - jak już pisałam - znajduje się replika obrazu Picassa. Stół Macugi różni się jednak od oryginału. Przypomina on trochę muzealną gablotkę, a artystka powkładała doń przeróżne dokumenty, m.in. te znalezione w archiwum galerii Whitechapel. Można tam znaleźć druki związane z Wystawą Światową w 1937 roku, te odnoszące się do prezentacji Guernici w Witechapel w przededniu II wojny światowej, wycinki związane z Guernicą w siedzibie ONZ, a także współczesne druki grup aktywistycznych odnoszące się do ostatnio odbytego w Londynie szczytu G20. Jak można przeczytać w zapowiedzi wystawy, pokój został zaprojektowany, aby skłaniać do dyskusji wokół okrągłego stołu. Co więcej, salę można wynająć za darmo. W zamian Whitechapel Gallery żąda jedynie dokumentacji zorganizowanego tam spotkania.

Macuga zaprosiła zwiedzających wystawę do zbadania ciemnych zakamarków historii sztuki.

„COLIN POWELL”, 2009, BRĄZ, DĄB, WYKONANWCA: ALEIX BARBAT I HERO JOHNSON; W TLE: FILM BRYTYJSKIEJ DZIAŁACZKI ANTYWOJENNEJ JO WILDING Z WOJNY W IRAKU W RAMACH MIESIĘCZNEGO PROGRAMU FILMOWEGO.

Zafundowała nam intelektualną łamigłówkę, która - gdy się już ją rozwiąże - zaskakuje swoją logiką i prostotą. Nie da się ukryć, że obraz Picassa szybko stał się nośnikiem politycznych znaczeń. Jest związany bezpośrednio lub pośrednio z kilkoma konfliktami: od wojny domowej w Hiszpanii, przez drugą wojnę światową, zimną wojnę, wojnę w Wietnamie, aż po „wojnę z terroryzmem". Ta antywojenna wystawa to wołanie o wyciągnięcie wniosków z lekcji historii. Macuga pyta także o rolę pojedynczej jednostki w międzynarodowych konfliktach. Czy my jako społeczeństwo ponosimy odpowiedzialność za decyzje podejmowane przez głowy państw, w których żyjemy? Czy mamy siłę zmiany czegokolwiek? Mieszkając w Londynie, co krok można się natknąć na jakieś demonstracje. Jedni mówią, że nie ma po co ich organizować, bo i tak nic nie zmienią, inni wręcz przeciwnie. Żyjemy - na szczęście - w społeczeństwie demokratycznym i póki mamy prawo do demonstracji i wolnego wyrażania swojego zdania, korzystajmy z niego! Możliwe, że nasz głos to tylko wentyl bezpieczeństwa dla ustanowionego porządku. Możliwe, że rzeczywiście nic nie zmienia, ale strach pomyśleć, co by się stało, gdyby prawo do wolnego wyrażania myśli zostało nam zabrane.

The Bloomberg Commission: Goshka Macuga: The Nature of the Beast, Whitechapel Gallery, Londyn, 5.04.2009-18.04.2010.

Fotografie Romy Piotrowskiej.

„OKRĄGŁY STÓŁ”, 2009, DĄB, SZKŁO, POGRUPOWANE DOKUMENTY; GUERNICA, GOBELIN, REPLIKA OBRAZU PABLA PICASSO WYKONANA PRZEZ J. DE LA BAUME DURBACH, 1955, WEŁNA.

1. 1. Niepublikowany wykład Eleanor Nairne w związku z wystawą The Bloomberg Commission: Goshka Macuga: The Nature of the Beast, Whitechapel Gallery, 16 kwietnia 2009.
2. 2. Por. N. Kaye, Site-Specific Art Performance, Place and Documentation, London - New York 2000.
3. 3. M. Kwon, One Place After Another. Site Specific Art and Locational Identity, Cambridge - Massachusetts - London 2002, s. 23.
4. 4. A conversation between Goshka Macuga and Anthony Spira [w:] Goshka Macuga. The Nature of the Beast. Guernica, kat. wyst. Whitechapel Gallery, London 2009, s. 3.
5. 5. Tamże, s. 6.