„Nie śpią tylko duchy"*. O duchach i ich mediach

: Function ereg() is deprecated in /includes/file.inc on line 649.
AGNÈS GEOFFRAY NOC #3, 30 X 20 CM, DRUK LAMBDA, 2005. DZIĘKI 
UPRZEJMOŚCI ARTYSTKI
AGNÈS GEOFFRAY NOC #3, 30 X 20 CM, DRUK LAMBDA, 2005. DZIĘKI UPRZEJMOŚCI ARTYSTKI

Geist ist geil. (Thomas Schütte)1

Na pierwszy rzut oka wystawa „Nie śpią tylko duchy - o duchach i ich mediach", poświęcona zjawiskom nadprzyrodzonym, duchom i wykorzystaniu zdobyczy techniki do (trans)komunikacji z zaświatami, może wydawać się nie na czasie. Chodzi w niej o „łączność radiową ze zmarłymi", jak głosi tytuł książki Friedricha Jürgensona2 , Szweda, który odkrył zjawisko Electronic Voice Phenomenon (EVP; elektroniczne zjawisko głosowe). Jak twierdzi Friedrich Kittler, wszelkie media to „technologicznie urzeczywistnione zaświaty", wybór tematu był więc oczywisty - i wcale nie nowy w historii (nowych w danym okresie) mediów.

Spirytyzm i nowe media
W historii mediów uderzające jest to, że pojawienie się każdego nowego medium (np. fotografii, taśmy magnetofonowej, telewizji, wideo i tym podobnych) nieodmiennie wywoływało fale spirytyzmu. W Gramophone, Film, Typewriter Friedrich Kittler omawia związek między spirytualizmem a nowym mediami:

Nic dziwnego, że wynalezienie alfabetu Morse'a w 1837 roku zaowocowało pojawieniem się na seansach spirytystycznych duchów wystukujących swoje przesłanie ze świata zmarłych. Równie szybko płyty fotograficzne, nawet - a zwłaszcza te naświetlane przy zamkniętej przesłonie, dostarczyły podobizny duchów i zjaw, czarno-białych niewyraźnych plam, których rozmazane kształty tylko wzmagały ich podobieństwo do tych, którzy odeszli. Wreszcie jednym z dziesięciu zadań fonografu, jak pisał jego wynalazca Edison w North American Review (1878), miało być rejestrowanie „ostatnich słów umierających". (...) W naszych czasach paranormalne głosy utrwalone na taśmach lub pojawiające się na falach radiowych, stanowiące przedmiot badań spirytualistów od 1959 roku, wykorzystywane również w muzyce rockowej począwszy od płyty Laurie Anderson Big Science z 1982 roku, informują swoich badaczy, jakie długości fal preferują. (...) „Musisz wybrać program radiowy z rozmowami nadawany na falach średnich, krótkich lub długich, albo „szum biały" między dwoma stacjami, albo „fale Jürgensona", których, w zależności od tego, gdzie się znajdujesz, należy szukać w zakresie od 1450 do 1600 kHz między Wiedniem a Moskwą". Jeśli odtworzysz taśmę z nagraniem z radia, usłyszysz głosy wszelkiego rodzaju duchów. Głosy te, choć nie reprezentują żadnych znanych rozgłośni, lubują się, tak jak prezenterzy wiadomości w rozgłośniach państwowych, w radiowej autopromocji. Lokalizację i samo istnienie „fal Jürgensona" określił oczywiście nie kto inny niż „Friedrich Jürgenson, nestor badań nad zjawiskami wokalnymi."3

Związku między nowymi mediami a spirytyzmem nie należy sprowadzać do prostej współzależności. Przegląd historii mediów pokazuje, że spirytyzm, powracający w regularnych odstępach czasu, prawie zawsze uzależniony był od występowania dwóch czynników. Pierwszy to konflikt zbrojny lub katastrofa. Wzbudzają one w tych, którzy przeżyli, pragnienie skontaktowania się ze zmarłymi członkami rodziny i przyjaciółmi. Drugi to pojawienie się nowej technologii lub nowego medium. Bezpośrednio po pierwszej wojnie światowej wiele osób usiłowało wykorzystać fotografię do uchwycenia obrazów ze świata zmarłych. Fenomen EVP pojawił się wkrótce po zakończeniu drugiej wojny światowej wraz z wynalezieniem magnetofonu szpulowego. Wykorzystano przy tej okazji też nieco starszy wynalazek - radio. Media techniczne przejęły więc rolę zarezerwowaną wcześniej dla osób - mediów.

CARL MICHAEL VON HAUSSWOLFF CAŁOŚĆ DZIAŁAŃ W ZAKRESIE KOMUNIKACJI Z
DUCHAMI, RADAR, SONAR, OSCYLOGRAF, KAMERY PRZEMYSŁOWE, PROJE
CARL MICHAEL VON HAUSSWOLFF CAŁOŚĆ DZIAŁAŃ W ZAKRESIE KOMUNIKACJI Z DUCHAMI, RADAR, SONAR, OSCYLOGRAF, KAMERY PRZEMYSŁOWE, PROJEKTORY WIDEO, GŁOŚNIKI, 2009. DZIĘKI UPRZEJMOŚCI ARTYSTY I GALERII NIKLAS BELENIUS, SZTOKHOLM

"Friedrich, jesteś obserwowany."
Friedrich Jürgenson (urodzony w 1903 roku w Odessie, zmarł w 1987 roku) cudem przeżył dwie wojny światowe. W 1959 roku, a więc ponad 50 lat temu, Jürgenson, który był już wtedy obywatelem Szwecji i pracował jako śpiewak operowy, malarz i architekt, odkrył, że posługując się mikrofonem, magnetofonem i odbiornikiem radiowym można uzyskać biały szum i nagrać głosy zmarłych. Metoda, którą opracował, stała się znana na całym świecie jako Electronic Voice Phenomenon, w skrócie EVP. EVP to „zapisane elektronicznie dźwięki, które nie są głosem, jednak brzmią jak głos" 4 . Do tej pory nie zostały jednak odtworzone w warunkach kontrolowanych, co jest konieczne do uznania metody za naukową.

"Nie śpią tylko duchy" - O duchach i ich mediach
Punktem wyjściowym wystawy jest archiwum Friedricha Jürgensona, w którego skład wchodzi około osiemset szpul magnetofonowych. Dzięki wysiłkom szwedzkiego artysty Carla Michaela von Hausswolffa archiwum kilka lat temu umieszczono w Zentrum für Kunst und Medientechnologie (ZKM) w Karlsruhe. Na wystawie po raz pierwszy prezentujemy archiwum anonimowego badacza z Aachen, pochodzące z lat osiemdziesiątych XX wieku. Te badania nad zjawiskiem EVP nie ograniczały się do obszaru akustycznego. Posługując się najnowszą technologią wideo (wtedy jeszcze analogową) anonimowy badacz nagrywał obrazy zmarłych osób ukazujące się rzekomo na ekranie włączonego telewizora. Te dwa zbiory stanowią punkt wyjściowy wystawy sztuki współczesnej poświęconej kwestii istnienia duchów i wykorzystania nowych mediów oraz technologii dla celów spirytystycznych, jak również politycznym implikacjom i estetyce współczesnych zjawisk transkomunikacji.

NINA FISCHER / MAROAN EL SANI BADANIA AURY – RODZINNA GOSPODA, 
KOLOROWE FOTOGRAFIE, 150 X 100 CM KAŻDA, 1994. DZIĘKI UPRZEJMOŚCI
NINA FISCHER / MAROAN EL SANI BADANIA AURY – RODZINNA GOSPODA, KOLOROWE FOTOGRAFIE, 150 X 100 CM KAŻDA, 1994. DZIĘKI UPRZEJMOŚCI GALERI EIGEN + ART LEIPZIG/BERLIN

Postawa artystów współczesnych
Wykorzystując żywe zainteresowanie współczesnych artystów tematem wystawa opowiada „historię o duchach", przy okazji starając się znaleźć odpowiedź na pytanie, dlaczego, mimo obecnego stanu wiedzy, wciąż przypisujemy nowym w danej epoce mediom i technologiom nadprzyrodzone właściwości, na przykład możliwość pośrednictwa w komunikacji z zaświatami. Ogólnie rzecz ujmując wszystkie projekty dwudziestu dwóch artystów biorących udział w wystawie są świadectwem starań uczynienia niewidocznego widocznym lub namacalnym. Corinne May Botz (USA) fotografowała w Stanach Zjednoczonych „nawiedzone domy". Powstała w ten sposób seria ukazuje prototyp „nawiedzonego domu". Nina Fischer & Maroan el Sani (Niemcy) wykorzystali fotografię kirlianowską, aby uchwycić aurę byłych mieszkańców miejsc naznaczonych przez historię. Damien Cadio and Agnès Geoffray (obydwoje z Francji), posługujący się odpowiednio malarstwem i fotografią, odkrywają to, co niesamowite w banalnych zdjęciach, a Kathrin Günter (Niemcy) posługuje się samodzielnie zrobionym (lub samodzielnie przerobionym) aparatem Polaroid, żeby zarejestrować pozostałości światła w ludzkim oku. Carl Michael von Hausswolff (Szwecja), Martin Howse (Wielka Brytania), Sam Ashley (Stany Zjednoczone) i Scanner (Wielka Brytania) skonstruowali swoiste „wykrywacze duchów". Przerobione na wszelkie możliwe sposoby urządzenia gotowe są zareagować na najdrobniejsze oznaki zmian (pola elektromagnetycznego, wilgotności, oporu skóry, itp.), wskazując w ten sposób na obecność nadprzyrodzonego. Jan-Peter E.R. Sonntag (Niemcy) przenosi elektromagnetyczne anomalie pogodowe do swojej instalacji Duchy opiekuńcze, stworzonej specjalnie na wystawę, sprawiając, że żarówki i świetlówki jarzą się bez kabli, co przypomina zjawisko znane jako „światło Tesli". Wirelessness to w ogóle nowe słowo-wytrych. Bezprzewodowość - fakt, że prawie wszędzie możemy zanurzać się w „chmury danych" (warchalking), że otacza nasz wszechobecny internet, wywołuje poczucie - w większym stopniu nawet niż sam internet, że nowe media muszą mieć jakiś związek z duchami. Suzanne Treister (Wielka Brytania) wypracowała własną archeologię mediów, która pozwoliła jej zanalizować najdrobniejsze historyczne implikacje wskazujące na okultystyczne korzenie technologii militarnych (i cywilnych) naszych czasów.

Lucas & Jason Ajemijan (Stany Zjednoczone), Tim Hecker (Kanada), Scanner (Wielka Brytania) oraz Joep van Liefland (Holandia) zajmują się estetyką szumu białego i ukrytymi w nim przesłaniami. Bracia Ajemian badają na konkretnym przykładzie zjawisko „wiadomości kodowanych od tyłu", a muzyk eksperymentalny Tim Hecker analizuje propagandę polityczną i kontrpropagandę zestawiając nagrania audycji radiowych kubańskiej rozgłośni państwowej Radio Havana z nagraniami z Radio Marti, antyreżimowej stacji nadającej z Miami. Nowy utwór Scannera Sygnały fantomowe wykorzystuje nagranie medium komunikującego się z osiemnastowieczną powieściopisarką Jane Austen oraz niezidentyfikowane, niewyraźne głosy, które znalazł w swoim telefonie komórkowym. Joep van Liefland konfrontuje w pracy Donald Judd Oblicza śmierci filozofię minimalizmu z estetyką hałasu.

NINA FISCHER / MAROAN EL SANI BADANIA AURY – RODZINNA GOSPODA, 
KOLOROWE FOTOGRAFIE, 150 X 100 CM KAŻDA, 1994. DZIĘKI UPRZEJMOŚCI
NINA FISCHER / MAROAN EL SANI BADANIA AURY – RODZINNA GOSPODA, KOLOROWE FOTOGRAFIE, 150 X 100 CM KAŻDA, 1994. DZIĘKI UPRZEJMOŚCI GALERI EIGEN + ART LEIPZIG/BERLIN

Jorge Queiroz (Portugalia) i Chris Marker (Francja) badają strukturę pamięci i wspomnień wizualnych, a również procesy językowe i mentalne, które je kształtują. Klasyczna praca Chrisa Markera Niepamięć ilustruje głębie ludzkiej pamięci, natomiast Jorge Queiroz wykorzystuje pismo automatyczne do kreślenia „map myśli", akcentując w ten sposób znaczenie nieświadomości. W pracy wideo 17 czerwca 1972 wykorzystał jako ścieżkę dźwiękową dla swoich map znalezione przypadkiem na kasecie z muzyką nagrania wykonane przez badacza zjawiska EVP.

Prace Erika Büngera (Szwecja) oraz towarzystwa International Necronautical Society (Wielka Brytania) poświęcone są innemu interesującemu zagadnieniu. Chodzi mianowicie o zjawisko przemieszczonego głosu ludzkiego. Erich Bünger omawia w Wykładzie o schizofonii niepokojące zjawisko oddzielenia głosu od jego źródła, wykorzystując jako ilustrację wczesne nagrania fonograficzne jak również wytwory współczesnej kultury popularnej. Towarzystwo International Necronautical Society prezentuje nagrania różnych tekstów mówionych wykonane przy pomocy rejestratora danych lotu, t. j. czarnej skrzynki, której zadaniem jest dokumentowanie rozmów w kokpicie w ostatnich chwilach przez katastrofą. Instalacja Czarna skrzynka nadaje na falach krótkich z CSW w Toruniu.

* Alexander Kluge, Die Lücke, die der Teufel lässt (Frankfurt am Main,2003).

Tłum. Monika Ujma

Nie śpią tylko duchy. O duchach i ich mediach
CSW Znaki Czasu w Toruniu
26 marzec - 30 maj 2010
artyści: Lucas & Jason Ajemian (US), Archiwum anonimowego obserwatora duchów (DE, kurator: hans w. koch), Sam Ashley (US), Corinne May Botz (US), Erik Bünger (SE), Damien Cadio (FR), Nina Fischer/Maroan el Sani (DE), Agnès Geoffray (FR), Kathrin Günter (DE), Carl Michael von Hausswolff (SE), Tim Hecker (CA), Martin Howse (GB), Międzynarodowe Towarzystwo Nekronautyczne/INS (GB), Friedrich Jürgenson (SE), Joep van Liefland (NL), Chris Marker (FR), Jorge Queiroz (PT), Scanner (GB), Jan Peter E.R. Sonntag (DE), Suzanne Treister (GB)

kuratorzy: Inke Arns i Thibaut de Ruyter

CHRIS MARKER NIEPAMIĘĆ, INTERAKTYWNY CD-ROM, 1997. DZIĘKI UPRZEJMOŚCI ARTYSTY
CHRIS MARKER NIEPAMIĘĆ, INTERAKTYWNY CD-ROM, 1997. DZIĘKI UPRZEJMOŚCI ARTYSTY
CORINNE MAY BOTZ PRYWATNA REZYDENCJA, HAWTHORNE, NEW JERSEY (ŚCIANA), 70, 35 X 28 CM, WYDRUK NA PAPIERZE, 2008. DZIĘKI UPRZEJMOŚ
CORINNE MAY BOTZ PRYWATNA REZYDENCJA, HAWTHORNE, NEW JERSEY (ŚCIANA), 70, 35 X 28 CM, WYDRUK NA PAPIERZE, 2008. DZIĘKI UPRZEJMOŚCI ARTYSTKI

NIEZNANY FOTOGRAF, FRIEDRICH JÜRGENSON, MÖLNBO 1964
NIEZNANY FOTOGRAF, FRIEDRICH JÜRGENSON, MÖLNBO 1964

LUCAS AJEMIAN & JASON AJEMIAN UT, OKŁADKA PŁYTY BLACK SABBATH (MASTER OF REALITY), NIEBIESKA FARBA, 50 X 167 X 10 CM, 2006. DZIĘ
LUCAS AJEMIAN & JASON AJEMIAN UT, OKŁADKA PŁYTY BLACK SABBATH (MASTER OF REALITY), NIEBIESKA FARBA, 50 X 167 X 10 CM, 2006. DZIĘKI UPRZEJMOŚCI ARTYSTÓW

  1. 1. Zastępując Geiz (skąpstwo) słowem Geist (duch) Thomas Schütte przerobił popularny slogan marketingowy na „Duchy są fajne".
  2. 2. Oryginalny tytuł niemiecki Sprechfunk Mit Verstorbenen (przyp. tłum.)
  3. 3. Friedrich Kittler, Gramophone, Film, Typewriter, przeł. G. Winthrop-Young i M. Wutz (Stanford, 1999), 12-13. Kittler cytuje za Hildegard Schäfer, Stimmen aus einer anderen Welt (Freiburg/Br., 1983), 2-3.
  4. 4. Patrz http://en.wikipedia.org/wiki/Electronic_voice_phenomenon (dostęp 20 marca 2009).