Fortunato Depero i Futurystyczna Przebudowa Wszechświata w Rovereto.
Zaproponowany przez Filippa Tommasa Marinettiego w roku 1909 projekt całkowitej „futuryzacji" Włoch, szczególnie czterech największych miast: Mediolanu, Florencji, Rzymu, Wenecji nie spotkał się z akceptacją włoskiego społeczeństwa. Mediolan - szybko rozwijający się okręg przemysłowy, wielbiony był wprawdzie przez futurystów w nadziei zalążku budowy futurystycznego Imperium (zob. http://obieg.pl/teksty/10444), jednak „trzy perły" Włoch wciąż skutecznie opierały się idei całkowitej modernizacji oraz uczynienia z nich metropolii na miarę Nowego Jorku, Londynu i Paryża. W oczach Filippa Tommasa Marinettiego były wciąż europejską prowincją, „wychodkami dla zagranicznych turystów", miastami hotelarzy, kelnerów, sklepikarzy i zawodowych przewodników, gdzie czas zatrzymał się wiele wieków temu. Polityczno-artystyczny program fundatora futuryzmu, przejawiający się w pragnieniu unowocześniania tych włoskich miast-muzeów realizowany był, w skromnym zakresie, dopiero w połowie lat trzydziestych przez faszystowski rząd.

Dla utopijnych marzeń o całkowitej przemianie Włoch z „targowiska tandeciarzy" w kraj sprzęgnięty z duchem nowoczesności, paradoksalnie, najistotniejsze okazało się podalpejskie miasteczko Rovereto - położone na północy w regionie Trentino w pół drogi między Trydentem a Veroną. Liczące wówczas jedynie kilkanaście tysięcy mieszkańców Rovereto, stało się od lat dwudziestych po dziś dzień miastem nierozerwalnie związanym z tą ideą. To w tych regionie, podczas I Wojny Światowej futuryści walczyli na froncie o wyzwolenie ziem północnych Włoch spod austriackiej okupacji. W 1915 r., gdy Włochy przystąpiły do wojny po stronie Francji, futuryści wyruszyli w podalpejski rejon Trentino jako ochotniczy oddział Battaglione Lombardo Volontari Ciclisti Automobilisti: wśród nich - Marinetti, Mario Sironi, Carlo Carrà, Umberto Boccioni oraz Antonio Sant'Elia. Ci dwaj ostatni - przywódca futurystycznych malarzy oraz autor manifestu futurystycznej architektury - z frontu już jednak nie powrócili. Ale Rovereto, leżące w regionie Trentino, zyskało miano „futurystycznego miasta" nie z uwagi na operacje wojskowe oddziału wolontariuszy z BLVCA w imię wyzwolenia północnych ziem. Za przyszłą sławą tego miejsca kryła się osobowość nieznanego wówczas szerzej młodego artysty Fortunato Depero, który po zakończeniu wojny, przybywszy z Rzymu do swych rodzinnych stron, założył w Rovereto w 1919 roku Casa d'Arte Futurista, mające spełniać rolę futurystycznego laboratorium artystycznego, które wkrótce zamieniło podalpejskie miasteczko w wystawienniczą przestrzeń dla futurystycznej sztuki codzienności.

LOMBARDO VOLONTARI CICLISTI AUTOMOBILISTI NIEDALEKO ROVERETO (OD LEWEJ SANT’ELIA, MARINETTI, NIEZNANY CZŁOWIEK, CARRÀ, NIEZNANY CZŁOWIEK, CARRÀ, NIEZNANY CZŁOWIEK), F. T. MARINETTI PAPERS - BEINECKE LIBRARY

LOMBARDO VOLONTARI CICLISTI AUTOMOBILISTI NIEDALEKO ROVERETO (Z LEWEJ MARIO SIRONI, W ŚRODKU MARINETTI I BOCCIONI), F.T. MARINETTI I BOCCIONI), F.T. MARINETTI PAPERS - BEINECKE LIBRARY

 

Depero dołączył do futurystów około roku 1914. W Rzymie nawiązał kontakty z najstarszym spośród ugrupowania: Giacomo Ballą i tam też rozpoczął swoją drogę twórczą, stając się dość szybko wpływowym przedstawicielem ruchu. W 1915 wspólnie podpisali jeden z najważniejszych manifestów pt. „Futurystyczna rekonstrukcja wszechświata", który w radykalny, utopijny sposób postulował stworzenie podstaw „sztucznej rzeczywistości" - syntezy wszystkich sztuk, prawdziwie futurystycznego Gesamtkunstwerk, złożonego z pre-konstruktywistycznych rzeźb określanych mianem zestawów plastycznych. Miały one wywoływać wielodoznaniowe wrażenia: słuchowe, węchowe, dotykowe; zakładały percepcję totalną i całkowite zaangażowanie odbiorcy. Przykładami pierwszych zestawów plastycznych były m. in.: Plastyczny, kolorowy, symultaniczny zestaw kinetyczno-hałaśliwy (1915) Depero, czy Plastyczny, kolorowy zestaw zgiełk + taniec + radość (1915) Balli. Sam tytuł dzieła Balli, wykorzystujący typowo futurystyczną estetykę matematycznego skrótu, oddawał koncepcję dzieła jako syntezy nie tylko wielu sztuk, ale też doznań i wrażliwości współczesnego człowieka.

F. DEPERO; G. BALLA – „FUTURYSTYCZNA REKONSTRUKCJA WSZECHŚWIATA” (1915)

G. BALLA – „PLASTYCZNY, KOLOROWY ZESTAW ZGIEŁK + TANIEC + RADOŚĆ” (1915)
F. DEPERO – „PLASTYCZNY, KOLOROWY, SYMULTANICZNY ZESTAW KINETYCZNO-HAŁAŚLIWY” (1915)
G. BALLA – FIORA FUTURISTA (OK. 1920)

 

Idee zawarte w manifeście Depero i Balli realizowały się głównie w przestrzeni teatralnej, w konstrukcjach olbrzymich mechanicznych krajobrazów, kostiumów mechanicznych ludzi, czy wprost teatru lalkowego, stanowiących artystyczną metaforę mechanicznego wszechświata. Te radykalne eksperymenty futurystycznej scenografii dwójki futurystów zafascynowały jedną z najważniejszych osobowości teatru i tańca XX w. - Siergieja Diagilewa. W chwili gdy Europa była w stanie wojny Diagliew - impresario Baletów Rosyjskich - wprowadził je na scenę prawdziwie rewolucyjnej awangardy. Przybywszy do Rzymu był pod dużym wpływem niezwykle oryginalnych idei futurystów i postanowił przeszczepić do baletów futurystyczną estetykę. Dlatego też wkrótce po zapoznaniu się z manifestem Futurystyczna przebudowa wszechświata, a następnie z twórczością Depero i Balli zaproponował im udział w rzymskich sezonach Baletów Rosyjskich.

Scenografia Balli do Sztucznych Ognii Igora Strawińskiego (1917) prezentowała eksperymentalny spektakl sztucznego krajobrazu mechanicznego zbudowanego z brył i wibrujących świateł, bez aktorów i widzów. Podobnie przedstawiał się projekt dekoracji Depero do Śpiewu słowika (1917) również do muzyki Igora Strawińskiego. Depero, podobnie jak Balla, pragnął wyliminować ludzkie pierwiastki z teatralnego spektaklu, zastępując je olbrzymią mechaniczną roślinnością fantastyczną - w imię sztucznej przebudowy naturalnej rzeczywistości. Jakkolwiek premiera spektaklu Balli odbyła się w Rzymie, z niejasnych przyczyn Diagilew zrezygnował z propozycji Depero. Wówczas młody, niezwykle utalentowany artysta coraz poważniej zaczął zastanawiać się nad przenosinami do rodzinnego Trentino. Powrócił do niego w 1919 r. i osiedlił się w Rovereto wraz z żoną Rosiną. Wyłączając trzyletni pobyt w Stanach Zjednoczonych, przebywał w alpejskim miasteczku niemal niesutannie aż do swojej śmierci w 1960 r.

G. BALLA – PROJEKT SCENOGRAFICZNY DO OGNI SZTUCZNYCH (1915-1917)
F. DEPERO – PROJEKT SCENOGRAFICZNY DO ŚPIEWU SŁOWIKA (1917), REKONSTRUKCJA

Depero, powróciwszy do Rovereto, pragnął na bazie Casa d'Arte Futurista utworzyć w tym miasteczku artystyczne laboratorium, które zajmie się „masową produkcją" futurystycznych dzieł. Laboratorium „wytwarzało" dzieła związane głównie z estetyką życia codziennego: futurystyczne ubrania, plakaty, reklamy, zabawki dla dzieci, sztukę dekoracyjną, ceramikę a także m. in. kostiumy do baletów mechanicznych. Przesiąknięte były one podalpejską ludycznością, łącząc w sobie regionalizm z motywami futurystycznymi. Depero wielokrotnie brał czynny udział w ludowych świętach, dekorując ulice oraz budynki. Działalność Casa d'Arte Futurista była pragnieniem realizacji utopii futurystycznej przebudowy wszechświata, która miała dokonać się właśnie w tym podalpejskim miasteczku, zamieniając je w przestrzeń dla futurystycznej sztuki.

F. DEPERO – PLAKAT CASA D’ARTE FUTURISTA (1921)

F. DEPERO – FUTURYSTYCZNY BERET (1928)

F. DEPERO – KAMIZELKA FUTURYSTYCZNA (1923)

F. DEPERO – FUTURYSTYCZNA ZABAWKA DLA DZIECI (1927)

Fortunato Depero i La Casa Museo Depero - pierwsze Muzeum Futuryzmu w Rovereto.
Po zakończeniu II Wojny Światowej Depero, podobnie jak pozostali futuryści, którzy stanęli po stronie faszystów w operacjach wojskowych armii Mussoliniego, odsunięty został na margines międzynarodowych wydarzeń wystawienniczych. Historycy sztuki pragnęli zamknąć futuryzm w „bezpiecznej" ramie czasowej jako ruch artystyczny, działający w okresie lat 1909-1916, choć w rzeczywistości trwał on nieprzerwanie do 1944 i to właśnie lata 20. i 30. przyniosły równie śmiałe eksperymenty artystyczne, co pierwsza faza. Ograniczenie futuryzmu do siedmiu lat działalności artystycznej, wyniesienie na piedestał jedynie dzieł plastycznych fundatorów manifestu malarskiego - Umberta Boccioniego, Carlo Carry, Luigiego Russola, Gina Severiniego, było świadomą strategią wymazywania kontrowersyjnych wydarzeń z kart historii ruchu, głównie tej z lat trzydziestych, kiedy Marinetti usilnie pragnął zrealizować swoje marzenie, by futuryzm stał się oficjalną sztuką nowoczesnych, faszystowskich Włoch.

Wśród futurystów, o których historia sztuki niemal zapomniała, był właśnie Fortunato Depero. Podobnie jak Marinetti sławił działania wojenne w Etiopii a później na froncie II Wojny Światowej, był także urzędnikiem państwowym w faszystowskich Włoszech, co później było powodem marginalizowania jego sztuki i wystawienniczych inicjatyw. W latach 50. wystawiał jedynie w rodzinnym Trentino, z dala od najważniejszych centrów kulturalnych Europy; sfrustrowany i osamotniony na scenie sztuki powojennych Włoch wybitny artysta, który swym radykalnym myśleniem i niezwykle interesującą twórczością pragnął dokonać prawdziwej „rekonstrukcji wszechświata" w imię budowy futurystycznego Imperium.

Na miejscu dawnego laboratorium - Casa d'Arte Futurista - postanowił stworzyć, paradoksalnie, pierwsze Muzeum Futuryzmu, głównie po to, by ocalić własną twórczość od powszechnego zapomnienia. Idee „burzenia muzeów i podpalania bibliotek" z kart pierwszego manifestu Marinettiego zamieniły się w powojenną ideę budowania historycznej legendy o futuryzmie, a nawet, o ironio losu, muzeum futurystycznego. W 1959 r., dokładnie w chwili jubileuszu 50-lecia futuryzmu - gdy żona Marinettiego, malarka futurystyczna Benedetta Cappa, zorganizowała w Rzymie retrospektywną wystawę prac kilku żyjących jeszcze futurystów (bez Depero) - nastąpiło w Rovereto oficjalne otwarcie La Casa Museo Depero, pierwszego muzeum tych, którzy muzea pragnęli zburzyć. Depero umieścił w nim zarówno swoje dawne, jak i aktualne dzieła, a także własnoręcznie zaprojektował jego wystrój. Rok później inicjator przełomowego przedsięwzięcia dla popularyzacji historycznego futuryzmu zmarł osamotniony.

SZYLD LA CASA MUSEO DEPERO, STAN SPRZED RENOWACJI, FOT. P. STROŻEK, 2005
„INSTALACJA” PRZED LA CASA MUSEO DEPERO (2005)

Rovereto. Mart, Międzynarodowe Centrum Studiów nad Futuryzmem i La Casa Depero.
Podalpejskie miasteczko o powieszchni 50 km2 liczy dziś około 35 tys. mieszkańców, niewiele więcej niż pół wieku temu. Obecnie, 50 lat po śmierci Depero, Rovereto stało się, dzięki niemu, jednym z najważniejszych centrów kulturalnych Włoch. La Casa Museo stało się miejscem wystawienniczym nie tylko dla samego Depero, ale organizowano w nim też cykliczne wystawy, prezentujące mniej znaną twórczość futurystów - głównie z lat 20. i 30. W 1987 r. podjęto decyzję o budowie nowoczesnego muzeum sztuki nowoczesnej, rozwijając w pewnym sensie ideę Depero, który swym La Casa Museo zainicjował potrzebę ocalenia pamięci po zapomnianych kartach przeszłości ruchu Marinettiego. W 2002 r. otwarto w Rovereto największe włoskie muzeum sztuki nowoczesnej: Mart (Museo d'Arte Moderna e Contemporanea di Trento e Rovereto), zaprojektowane przez słynnego szwajcarskiego architekta Mario Bottę.

Mart to kompleks wystawienniczo-badawczy, który zorientowany jest na gromadzenie dzieł nie tylko włoskich futurystów, ale także włoskiej sztuki od pittura metaphisica przez transawangardę i arte povera do współczesności oraz międzynarodowych dzieł związanych z sztuką XX i XXI wieku (w jego kolekcjach znajdują się m.in. prace Roya Lichtensteina, Anselma Kiefera, czy Tima Eitela). Mart przechowuje ogromną kolekcję Depero, ponad 3000 prac odnoszących się zarówno do jego futurystycznej, jak i powojennej działalności artystycznej. Od chwili otwarcia w 2002 r. Mart niemal co roku prezentuje wystawy związane z prezentacją historii włoskiego futuryzmu: dotychczas otwarto trzy monograficzne wystawy członków tego ruchu: Luigiego Russolo, Ernesta Thayahta i w 2008 r. - Fortunato Depero. Wystawa pod tytułem „Depero pubblicitario" prezentowała twórczość artysty związaną przede wszystkim z działalnością Casa d'Arte Futurista.


MART; FOT. P. STROŻEK

MART; FOT. P. STROŻEK

W Mart, obok wystawienniczych i konferencyjnych sal, znajduje się też Międzynarodowe Centrum Studiuów nad Futuryzmem złożone z licznych archiwów artystów, należących do ruchu Marinettiego, w tym ogromne archiwum samego Depero, a także Carry, Gianniny Censi czy Thayahta. Dzięki inicjatywie badawczej Centrum doszło do wydania „Słownika Futuryzmu", które liczy ponad 1200 stron, a także wielu innych pozycji, poświęconych historycznemu futuryzmowi. Obok realizacji badań nad futuryzmem w skład centrum, wchodzi także ośrodek badawczy CID - międzynarodowe centrum studiów nad tańcem współczesnym. Warto bowiem wspomnieć, że w Rovereto organizowany jest jeden z najważniejszych na świecie festiwali tańca współczesnego pod nazwą „Oriente/Occidente".

W 2009 r. ośrodek Mart stał się jednym z najważniejszych organizatorów stulecia futuryzmu. 17 stycznia otwarto, po 3-letniej renowacji, odnowione La Casa Depero, w którym dziś wystawiane są jedynie dzieła związane z sztuką dekoracyjną roveretiańskiego futurysty. Kult Depero w rodzinnym miasteczku jest bardzo wyraźny, niemal na każdym kroku w historycznym centrum Rovereto natknąć się można na elementy związane z jego sztuką, w sklepach z pamiątkami sprzedawane są produkty inspirowane jego twórczością artystyczną, a nawet tegoroczny karnawał bogaty był w odniesienia do jego sztuki, która weszła w obszar życia lokalnego. Warto przypomnieć, że Depero brał za życia czynny udział w folklorystycznych festynach, dekorując Rovereto w charakterystycznym dla siebie futurystycznym stylu.

WNĘTRZE LA CASA DEPERO

LA CASA DEPERO, FOT. P. STROŻEK

CIUCHCIA DLA DZIECI OZDOBIONA PRACAMI DEPERO, ROVERETO W CZASIE KARNAWAŁU, LUTY 2009, FOT. P. STROŻEK.

 

Rovreto 2009. Wystawa „Illuminazioni" w Mart.
Jubileuszowa wystawa Ester Coen z okazji stulecia futuryzmu w Mart pod tytułem „Illuminazioni - Avanguardie a confronto: Italia - Germania - Russia" pomyślana została jako porównawcza prezentacja malarstwa włoskich futurystów z ideami przetwarzanymi w malarstwie awangardy rosyjskiej (kubo-futuryzm, wczesny konstruktywizm) i niemieckiej (ekspresjonizm) sprzed końca I Wojny Światowej. Objęła ona jedynie pierwszy okres działalności futurystów: lata 1909-1916. Wystawa ułożona była w następujący sposób: do każdego z wybranych tematów, określających futurystyczną estetykę, dobrane zostało po jednym futurystycznym płótnie oraz po kilka obrazów, należących do niemieckiej i rosyjskiej awangardy. Niewielka ilość płócien włoskich artystów podyktowana była faktem, że większość z nich pokazywanych jest równolegle w Mediolanie (Palazzo Reale), Rzymie (Scuderie del Quirinale), Wenecji (Peggy Guggenheim) oraz w innych mniejszych miastach. Futurystyczne obrazy: słynne dwa płótna, przedstawiające tancerki Severiniego, „Piazza del Duomo" Carry oraz „Kompozycja spiralna" Boccioniego, która niemal do złudzenia przypomina słynne dzieło Marcela Duchampa - „Nagość, schodzącą po schodach" (wystawianą nota bene równolegle w Rzymie) to rzeczywiście niewielka ilość włoskich dzieł prezentowanych z okazji jubileusz stulecia futuryzmu. Pojawiają się natomiast na tej wystawie w większej ilości m. in. płótna Ottona Dixa, Marca Chagalla, Lyonela Feiningera, Wasyla Kandinskiego, Franza Marca, a także Michaiła Łarionowa, Alexandry Exter, Natalii Gonczarowej, Kazimierza Malewicza. Wystawa podzielona została na powiązane ze sobą części, sugerując wspólną estetykę, którą wyrażali w swej sztuce włoscy, rosyjscy i niemieccy artyści: obraz nowoczesnej metropolii, rytmy nowoczesnego życia, symultaniczność, wielkomiejskie życie kawiarniane, taniec itp.

U. BOCCIONI, „KOMPOZYCJA SPIRALNA” (1913)

N. GONCHAROVA, „SAMOLOT NAD MIASTEM” (1913)
L. FEININGER, „DENSTEDT” (1917)

 

Wystawa była ciekawie pomyślana, ale nie wnosiła też wiele nowego do badań nad futuryzmem. Na temat związków futuryzmu włoskiego z sztuką rosyjską i niemiecką powstało już przecież wiele opracowań. Można ubolewać, że podczas jubileuszowych obchodów nie zwrócono uwagi na prezentację korespondencji między ruchem Marinettiego a awangardami Europy Środkowowschodniej. Wydaje się, że o wiele ciekawsze byłoby zwrócenie uwagi na jego relacje z sztuką artystów pochodzących z Węgier, Rumunii, Czech, Słowacji, Polski. Temat ten dotychczas w ogóle nie był podejmowany przez włoskich kuratorów za wyjątkiem przełomowej słynnej weneckiej wystawy z 1986 r. w Palazzo Grassi „Futurismo e Futurismi", która w mojej opinii (opartej na katalogu wystawy) była dużo bardziej wnikliwa od trzech największych rocznicowych wystaw (Mediolan, Rzym, Rovereto), ponieważ otwierała znacznie szersze horyzonty w traktowaniu futuryzmu jako ogólnoświatowego fenomenu dla całej kultury XX w.

ZAPOWIEDŹ JUBILEUSZOWYCH WYSTAW W 2009 R, FOT. P. STROŻEK

Manifesta 7 (Bolzano, Trento, Rovereto) i historyczny futuryzm w podalpejskim regionie.
W przeciwieństwie do mediolańskich i rzymskich obchodów rocznicowych, w których podjęto próbę zastanowienia się nad aktualnością futuryzmu w kontekście eksperymentów podejmowanych przez sztukę współczesną, Rovereto nie zaplanowało w tym roku wydarzeń artystycznych, mających na celu przetwarzanie motywów z historii ruchu Marinettiego. Temat ten był bowiem bardzo wyraźnie obecny minionego lata na międzynarodowym biennale Manifesta 7, w którym zwrócono uwagę na miejsce futuryzmu w lokalnej tradycji podalpejskiej prowincji północnych Włoch. Już samo logo Manifesta 7, przedstawiające krajobraz dolomitów, ciekawie koresponduje z kilkoma znanymi abstrakcyjnymi płótnami Giacomo Balli z okresu po I Wojnie Światowej. Prezentował na nich wielokrotnie strumienie światła, które na płótnach ujawniały się jako symbol życiowych transformacji sił natury.

LOGO MANIFESTA 7

G. BALLA – TRANSFORMACJA FORM DUCHOWYCH (1918)

Siódma edycja nomadycznego biennale sztuki współczesnej Manifesta, otwarta od lipca do listopada 2008, odbyła się w rejonie Trentino/Alto Adige, w czterech miastach: Fortezza, Bolzano, Trydent i właśnie Rovereto. Po raz pierwszy w historii, biennale odbyło się w kilku osobnych miejscach oddzielonych od siebie odległością kilkudziesięciu, czy kilkuset kilometrów, a kuratorzy (Raqs Media Collective - Bolzano; Hila Peleg i Anselm Franke - Trydent; Adam Budak - Rovereto; wspólny projekt kuratorów - Fortezza) pragnęli dokonać przemiany tych miast i całego regionu (na niemal pół roku) w przestrzenie wystawiennicze. Była to koncepcja bliska futurystycznej idei symbolicznego burzenia muzeów.

Punktem wyjścia wystawy Adama Budaka „Principal Hope" w Rovereto były m.in. nawiązania do książki Ernesta Blocha pod tym samym tytułem oraz do idei krytycznego regionalizmu rozwijanego przez Kennetha Framptona. Krytyczny regionalizm to, mówiąc w dużym skrócie, pewien rezultat świadomej refleksji nad znaczeniem, „duchem" miejsca, lokalną tradycją i kulturą w kontekście przynależności do globalnej cywilizacji. Dla Framptona jednym z najważniejszych krytycznych regionalistycznych archiektów jest przecież Mario Botta - architekt Mart w Rovereto.

W idei wystawy „Principal Hope" swoje ważne miejsce zajęła osobowość Fortunato Depero, którego twórczość, w kontekście krytycznego regionalizmu, w idealny sposób łączyła tradycyjny regionalizm z futurystycznym oglądem świata. Związany był on bowiem z jednej strony z folklorem podalpejskiej prowincji, z drugiej: z nowoczesnością nowojorskiej metropolii, w której przebywał w latach 1928-1930. Tutaj, w Casa d'Arte Futurista „produkował" swoje dzieła, będące w wielu przypadkach połączeniem form ludyczności z futurystycznymi ideami kultu mechanizacji. Manifest futurystycznej przebudowy wszechświata podpisany przez Depero w 1915 r. zyskał na biennale swoją aktualność jako pewien punkt wyjścia do budowania fantazmy podalpejskiego regionu, który zamieniony został w przestrzeń sztuki. Sam podtytuł „Principal Hope" brzmiał też „Daydreaming the region".

MANIFATTURA TABACCHI (FABRYKA TYTONIU) – PRZESTRZEŃ WYSTAWIENNICZA DLA WYSTAWY „PRINCIPAL HOPE”, FOT. P. STROŻEK
EX-PETERLINI (ZAJEZDNIA AUTOBUSOWA) – PRZESTRZEŃ WYSTAWIENNICZA DLA WYSTAWY „PRINCIPAL HOPE” FOT. P. STROŻEK

Projekt Tobi Maiera pod nazwą „Auditory epode" odnosił się do manifestu sztuki hałasu Luigiego Russolo, który to Depero włączył do koncepcji swych zestawów plastycznych, mających spełniać funkcję Gesamtkunstwerk w koncepcji budowania „sztucznej rzeczywistości". Z pięciu odtwarzaczy mp3 podłączonych do jedenastu głośników, wydobywała się muzyka, będąca zbiorem „historii hałasu", w wyborze artystów wykorzystano utwory m.in. Hugha Daviesa, Waltera Ruttmana, a także Marinettiego, Russolo i Depero. Symultaniczność dźwięków także odnosiła się do futurystycznej wrażliwości, która pragnęła uchwycić w jednym momencie wiele, nieprzystających do siebie elementów (w tym przypadku muzycznych).

Christian Phillip Müller, szwajcarski performer zamieszkały w Nowym Jorku, przygotował na okoliczność Manifesta 7 performans łączący w sobie ludyczne święto Festo dell'Uva roveretiańskiego regionu z futurystyczną rzeczywistością kosmicznej wyprawy Apollo-Soyuz z 1975 r. Skonstruował platformę kosmiczną, która miała stanowić odwołanie do „Carro allegorico" - platformy zaprojektowanej przez Depero w 1936 dla Manifattura Tabacchi, które stanowiło połączenie ludycznych alegorii z nowoczesnym pojazdem. W performansie Müllera, który odbył się w dniu otwarcia Manifesta, ubrani w folklorystyczne stroje mieszkańcy Rovereto, odśpiewywali ludowe pieśni z kosmicznej platformy, zrekonstruowanej na podstawie projektów z 1975 r. Połączenie folkloru Rovereto z doświadczeniem amerykańskich podróży kosmicznych tworzyło pewien niezwykły, udziwniony fantazmat regionu. Müller w bardzo ciekawy sposób zaakcentował relacje między lokalnym kolorytem, historią futuryzmu, futurystyczną wyobraźnią i historią lotów kosmicznych. Z mieszkańców Rovereto uczynił folklorystyczno-futurystycznych przewodników ludycznej parady, za którą podążał tłum w stronę kolejnych wystawiennyczych punktów w alpejskim miasteczku. Performans stanowił niezwykle interesującą refleksję nad duchem regionu w kontekście jego tradycji, historii i dziejów przyszłej ludzkości.

PERFORMANS CHRISTIANA PHILLIPA MÜLLERA, FOT. CH. P. MÜLLER
PLATFORMA CHRISTIANA PHILLIPA MÜLLERA NA TLE MANIFATTURA TABACCHI, FOT. P. STROŻEK.

Osobowość Depero i futuryzmu Trentino stanowiła punkt wyjścia dla kilku projektów, nie tylko w Rovereto, ale też - w wypadku wystawy „The Soul" - w Trydencie, której kuratorami byli Hila Peleg i Anselm Franke. Wystawa umieszczona została w budynku poczty głównej Palazzo delle Poste. Przy samym wejściu do budynku znalazła się rzeźba Luigiego Ontaniego, nawiązująca do ubrań zaprojektowanych przez Depero oraz autora manifestu futurystycznej mody - Giacomo Balli. Ten projekt także stanowił pewne odniesienie do idei futurystycznej przebudowy wszechświata, w której zarówno Depero, jak i Balla traktowali modę niezwykle poważnie, jako wyraz pewnej świadomości artystycznej życia codziennego. Sam budynek został zaprojektowany w 1929 r. przez architekta Angiolo Mazzoniego, związanego przez pewien czas z futuryzmem, choć Palazzo delle Poste nosi znamiona stylu racjonalnego. Co ciekawe, zajmujący się niemal każdą dziedziną sztuki - w tym architekturą - Depero, przegrał konkurs na projekt budynku z Mazzionim i do tego wydarzenia nawiązywała instalacja Barbary Visser pt. „Former Futures". Na jego podstawie  artystka przedstawiła pewne relacje między futuryzmem a faszyzmem, ich ścisłe związki, bliskość ale też ciągłą rywalizację, w której ideologia Mussoliniego okazała się zwycięzcą nad utopijnym projektem Marinettiego.

Budynek Mazzoniego rekonfigurował XIX-wieczny habsburski budynek poczty i fragmenty renesansowego stylu w nowoczesny kompleks-labirynt, gdzie historyczność i nowoczesność tworzą po dziś dzień zarazem pewną harmonię i sprzeczność. Idea wystawy „The Soul" obrała właśnie za punkt wyjścia relacje między duchowością historycznego miasta Soboru z lat 1545-1563, a futurystyczno-faszystowską i współczesną spuścizną artystyczną regionu.

WWW.MANIFESTA7.IT)" height="512" title="PALAZZO DELLE POSTE (ZDJĘCIE Z WWW.MANIFESTA7.IT)" class="image image-obraz do artykułu" />
PALAZZO DELLE POSTE (ZDJĘCIE Z WWW.MANIFESTA7.IT)

W kolejnym miejscu wystawienniczym biennale - Bolzano, którym był budynek fabryki aluminium, także pojawiło się ścisłe nawiązanie do stuletniego dziś futuryzmu. Kuratorami tej wystawy byli Raqs Media Collective. Graham Harwood w projekcji video pt. „Aluminium" zaprezentował graficzną opowieść o społecznej historii aluminium, przekształcając na jej potrzeby fragmenty manifestu Marinettiego: „Czuwaliśmy całą noc, moi przyjaciele, pomiędzy nadajnikiem mikrofalowym, elektrycznością rur i aluminiowymi przewodami pod wysokim napięciem. [...] Podobnie jak w wypadku naszych maszyn, rządzi nami wewnętrzny blask elektrycznego serca". Projekcje video Harwooda przypominały, w moim przekonaniu, także eksperymentalne malarstwo Giacoma Balli, przedstawiając abstrakcyjny obraz algorytmicznych sekwencji.

EX-ALUMIX, FOT. P. JAWOROWICZ
G. HARWOOD, „ALUMINIUM” (FRAGMENT VIDEO)
G. BALLA, „SZYBKOŚĆ MOTORU” (1913)

Nawiązania do twórczości Fortunato Depero i Giacomo Balla - autorów manifestu Futurystycznej Przebudowy Wszechświata - stały się istotnym elementem jednego z trzech najważniejszych biennale sztuki współczesnej. Wystawy w ramach Manifesta 7 w dużo ciekawszy sposób, niż mediolańskie performanse jubileuszowe FuturisMI, dały do zrozumienia, jak sztuka współczesna może wciąż twórczo przetwarzać motywy historycznego futuryzmu. Po stu latach futuryzm wciąż może być niewyczerpanym źródłem idei dla radykalnej wyobraźni artystycznej; idei odnoszących się zarówno do lokalnej tradycji, jak i do globalnego myślenia o historii ludzkości. Wystawy w ramach Manifesta 7 odkryły dla odbiorców sztuki współczesnej futuryzm nieznanego szerzej Depero. W 50 lat po śmierci artysty, jego utopijne marzenie w pewnym stopniu spełniło się: miasteczko zamieniło się w wystawienniczą przestrzeń dla przezentacji twórczości młodych artystów nie tylko z Włoch, ale i z całego świata.

Krótkie podsumowanie
Rovereto to miejsce, które można w pewnym sensie uznać za futurystyczne. Choć jest jedynie prowincjonalnym podalpejskim miasteczkiem i brak w nim drapaczy chmur, nowoczesnych budowli i charakteru metropolii w stylu Nowego Jorku czy Paryża, unosi się nad nim duch wielkiego artysty, który swą niezwykłą wyobraźnią doprowadził do sytuacji, w której stało się ono najważniejszym ośrodkiem sztuki współczesnej we Włoszech. Rovereto wpisało się w jubileuszowe obchody stulecia futuryzmu ciekawymi projektami na Manifesta 7, ponownym otwarciem Muzeum Depero, a także ciekawą wystawą „Illuminazioni". Stało się zatem - obok wielkich metropolii: Mediolanu i Rzymu - miejscem najbardziej predysponowanym do prezentacji historii futuryzmu z perspektywy stuletniej historii.

KRAJOBRAZ WOKÓŁ ROVERETO (1915), F. T. MARINETTI PAPERS – BEINECKE LIBRARY

Suplement - Kronika stulecia futuryzmu w Polsce: Kolejna akcja odnosząca się do historycznego futuryzmu miała miejsce w Krakowie. „Noc Muzeów" stała się idealną okazją odwołania się do jubileuszu stulecia proklamacji futuryzmu, który w imię degradacji „wysokiej sztuki" do tej znajdywanej na ulicach i w codziennym życiu, pragnął zburzyć muzea - rupieciarnie przedmiotów nie przystających do dynamizmu życia nowoczesnego. W imię odwrócenia funkcjonowania tej instytucji kultury jako miejsca przeznaczonego jedynie do „kontemplacji dawnej sztuki" Joanna Warsza oraz Michał Gorczyca zorganizowali akcję „Bżuh Mózeum" w tych przestrzeniach budynku, które nie były związane z salami wystawienniczymi. Muzeum stało się miejscem różnych sytuacji i słuchowisk. Był to zabieg podobny do tego z Manifesta 7, by z miejsc muzeum nie przeznaczonych do oglądania sztuki zbudować przestrzeń wystawienniczą, pokazać świat muzealny od środka jako równie atrakcyjny jak dzieła sztuki pokazywane w głównych salach. Sam tytuł jest odwołaniem do manifestu polskich futurystów „Nuż w bżuhu", rozrzucanego na ulicach Krakowa w latach dwudziestych, kilkanaście lat po manifeście Marinettiego.

W TYM TEMACIE CZYTAJ TAKŻE:
Przemysław Strożek, Futurismo 100! Mediolan

Bibliografia:
A. Budak, H. Peleg, A. Franke, Raqs Media Collective, Manifesta 7. Companion, Mediolan 2008
E. Crispolti, Ricostruzione futurista dell'universo, Turyn 1980
F. Depero, G. Balla, Futurist Reconstruction of the Universe [w:] Futurist Manifestos, red. U. Apollonio, Londyn 1973
F. Depero, Magisches Theater, red. G. Belli, Mediolan 1989
Dizionario del futurismo, red. E. Godoli, Florencja 2002
Museo di Arte Moderna e Contemporanea di Trento e Rovereto. Guida, Mediolan 2003
P. Petrenella, R. Antolini, Guida all'Archivio del 900'. Biblioteca e fondi archivistici, Mediolan 2003
P. Strożek, Futuryzm w Muzeum. Włochy przed jubileuszem stulecia ruchu futurystycznego. „Biuletyn Historii Sztuki" 2008 nr 3-4
P. Strożek, W laboratorium zasad (rozmowa z Adamem Budakiem, kuratorem wystawy „Principal Hope"), „Arteon" 2008 nr 10