W tym procesie Czerni postrzega wznoszenie ku górze. Pisze o naruszaniu prawa grawitacji, tak jakby miało ono służyć oderwaniu się od ziemi i wzniesieniu ku niebu. Ten sposób myślenia skupiony jest na dychotomicznym podziale dół-góra, ziemia-niebo. A przecież znajdujący się w stanie nieważkości astronauci dryfują, nie unoszą się ku górze. Uniesienie się jest potrzebne na początku, by na przykład znaleźć się na orbicie. A potem nie odczuwa się swego ciężaru, masa ciała nie ciąży - można by powiedzieć. Ale też nad takim uwolnionym ciałem trudniej zapanować. Niepokoi, bo nic nie wiemy o kierunku lotu - pisała o Podróży Czartoryska7. Powiedziałabym raczej, że niepokoi, bo traci się nad tym kontrolę. I to jest przecież w nieważkości tak fascynujące.

W rozważaniach o rzeźbie często zaznacza się, że to sztuka starająca się opanować przestrzeń, zawładnąć nią. Wyczulenie rzeźbiarza - pisała Czerni w przywołanym już artykule, będącym dla mnie tutaj głównym punktem odniesienia - na zorientowanie, ogarnięcie świata jest wyjątkowe - odpowiada pierwotnej ludzkiej tęsknocie pokonania przestrzeni8. W ten też sposób mówi się o lotach kosmicznych - jako o podbojach kosmosu. Misja Sojuza miała przybliżyć ZSRR do zwycięstwa ze Stanami Zjednoczonymi w wyścigu w lotach na Księżyc. Jednak to nie ten aspekt funkcjonowania w przestrzeni interesuje Szapocznikow. Często cytowana jest jej wypowiedź z 1955 roku (sama przywołałam ją już na początku książki): ważne jest również, jak to robić, ażeby rzeźba nie była przylepiona do muru, wlepiona w kolumnę, ale aby działała przestrzennie. [...] zróbmy rzeźby tak ustawione w przestrzeni, aby można wokół nich tańczyć9. Nie ma tu mowy o chęci opanowania przestrzeni, jest przede wszystkim chęć wyrwania się z krępującego związku. Tu z architekturą, potem też z podstawą, środkiem ciężkości i innymi elementami ograniczającymi w jakiś sposób bryłę, przytwierdzającymi ją do czegoś, dosłownie lub metaforycznie. W podbojach kosmosu nieważkość to niedogodność, z którą należy sobie jakoś poradzić. Dla Szapocznikow stan, do którego dąży, który wybiera, w którym być może funkcjonuje i w Podróży ilustruje10.

Wybiera ów stan podobnie jak wiele innych wznoszących się, mniej lub bardziej dosłownie, kobiet. Filobatek. Termin ten przywołuję za psychoanalitykiem Michaelem Balintem, który w swojej opublikowanej w 1959 roku książce Thrills and Regressions pisał między innymi o podziale ludzi na filobatów i oknofili11. Różnią się oni - różnimy się wszyscy - odczuciami, jakich doznajemy wobec zawieszenia naszego ciała w przestrzeni. Balint, który prowadził obserwacje między innymi w wesołym miasteczku, twierdził, iż oknofil to człowiek unikający ekscytacji związanych z kolejkami górskimi czy innego rodzaju atrakcjami, podczas gdy filobat wręcz przeciwnie - czerpie z tego niesłychaną przyjemność. Węgierski psychoanalityk odniósł to oczywiście do typów osobowościowych i zauważył, że filomaci - ci mnie tu interesują - szukają wywołujących dreszcze i zawroty głowy wzlotów i opadów, obrotów i wszelkich innych wprawiających ich w oszołomienie ruchów i stanów.

Przywołuję tę koncepcję przede wszystkim po to, by wskazać, jaki charakter - dla Szapocznikow - ma odrywanie rzeźb od podstawy i pozbawianie ich stabilnego środka ciężkości. Widać wyraźnie właśnie w Podróży, że nie jest ona jak oknofil przerażony możliwością utraty równowagi. Usta ukazanej tu kobiety rozchylone są w taki sposób, że oczywiste staje się jej pełne zadowolenia oszołomienie. Należałoby też jednak spojrzeć na to zjawisko szerzej, podkreślając, że Szapocznikow jest rzeźbiarską filobatką, ciągle funkcjonującą na krawędzi, ciągle ryzykującą. Filobatyzm Szapocznikow-rzeźbiarki można rozpatrywać na kilku płaszczyznach. Dotyczy on między innymi sposobu podchodzenia do rozwiązań formalnych: wykorzystania nowoczesnych materiałów i sposobu konstrukcji figury ludzkiej. Wykazywała się w tych obszarach niesłychaną odwagą, ciągle podejmując kolejne eksperymenty. Nie będąc oczywiście pewną ich rezultatów i nie przywiązując do nich wagi. W wypadku Podróży mamy tego doskonały przykład. Filobatyzm ów ujawnia się też w sposobie potraktowania kobiecej figury - przy czym interesuje mnie tu nie tyle samo ukazanie ciała, ile ujmowanie poprzez nie specyficznego (opisanego powyżej) sposobu istnienia (dla którego wyrażenia wykorzystana jest naga postać kobieca12).

Wspomniałam o konieczności rozpatrywania Podróży w kontekście takich rzeźb jak omówiona na początku rozdziału Iluminowana. W obu pracach coś niezwykłego dzieje się z kobiecością. Główne przekształcenia dotyczą głowy, piersi i łona, które przyjmują fantazyjne - jak można chyba uogólniając powiedzieć - formy. Wskazywałam już na najbardziej tu interesujący sposób wykorzystania przez Szapocznikow tych elementów anatomii, które za atrybuty kobiecości uchodzą. A właściwie przede wszystkim ich połączenie z nie-kobiecym, nieco niekształtnym, kanciastym ciałem. Przez to zestawienie właśnie - warto raz jeszcze podkreślić - sprawia, że kobiecość owych postaci staje się groteskowa. Ciekawy jest w tym kontekście trop, wyznaczony przez feministyczne badaczki, łączący groteskę z kobiecym autoportretem. Cytowałam już Russo, podkreślającą, że ciało groteskowe stoi w opozycji do ciała klasycznego, będącego wyrazem aspiracji burżuazyjnego indywidualizmu13. Zwraca ona też uwagę na to, że groteskowym przedstawieniom daleko do prób zabezpieczenia, czy w ogóle stworzenia, niezmiennej tożsamości. Raczej wręcz przeciwnie. Mogą one być postrzegane jako rodzaj uwolnienia się od konieczności ciągłego poszukiwania stałego, stabilnego, idealnego "ja" i dania sobie pozwolenia na czerpanie przyjemności z "ja", będącego procesem (ciągłym stawaniem się). Przedstawianie groteskowego ciała jest powiązane z destabilizowaniem istniejącego porządku i otwieraniem przestrzeni dla podmiotowości kobiecej. Szapocznikow zmienianie kobiecego ciała w groteskowy obiekt - który jest tym, co nie respektuje granic, ustalonych z góry stabilnych póz i ról mu narzucanych - jest według mnie jednym z przejawów filobatyzmu. Ukazanie go w takiej "nieważkiej" pozycji - stanie nieważkości, jak mamy do czynienia w Podróży - tylko wzmacnia ten aspekt zaburzenia "normalnego" porządku. Nadaje mu dosłowności przez pokazanie kobiety, która wybiera się (wybrała się) w przestrzeń, gdzie on nie obowiązuje. To bynajmniej nie jest podróż z ziemi ku niebu. Jej odrywanie od tego, co mogłoby ukazaną postać ludzką porządkować, poddawać rygorom, ograniczać, nie jest procesem zmierzania ku czemuś, lecz osiąganiem stanu nie-równowagi. Poza-równowagą, może raczej należałoby powiedzieć, bo "nie-" sugerować może, że jest on niepożądany, a nie takie wrażenie się odnosi, obcując z dziełem Szapocznikow.

Mary Russo, przywołując teorie Balinta, przyglądała się między innymi lotniczce Amelii Earhart czy akrobatkom, w lataniu dostrzegając fantazje kobiecości buntującej się przeciwko ograniczeniom14. Dla tej autorki filobatka jest wcieleniem kobiecości, dla której bycie "tam na górze" oznacza bycie "gdzieś tam na zewnątrz", "poza", "gdzie indziej". Podejmuje ona ryzyko, które jest ceną za opuszczenie sfery bezpieczeństwa. Tą ostatnią byłby porządek symboliczny. Jeśli odniesiemy to do Podróży Szapocznikow, to można oczywiście rozpatrywać ją w kontekście marzenia o wolności przypisywanej bezkresnej przestrzeni. Jednak zrywanie z prawem grawitacji nie jest tu chęcią wzniesienia się (raz jeszcze odnoszę się do myślenia o tych rzeźbach jako poruszających się w wzdłuż linii dół-góra). Jest zerwaniem, które pozwala udać się gdziekolwiek, przenieść do nieznaczonej wolnej przestrzeni, opisanej przez Kristevę jako semiotyczna chora15.

Jednak - jak podkreślała Juliet Mitchell, studząc optymizm zainspirowanych psychoanalitycznymi teoriami feministek - nie jest możliwe wybranie wyobrażonego, semiotycznego, karnawału. Są one ustanowione przez prawo jako jego ludyczna sfera, jego wyobrażeniowa alternatywa, ale nie symboliczna alternatywa16. Podróże filobatek oznaczają więc raczej wzniesienia i upadki, a nie wyzwolenie przez przeniesienie się w inną przestrzeń. I w taki sposób myślę o odrywających się od ziemi rzeźbach Szapocznikow. Dla mnie są one przede wszystkim wykraczaniem przeciw prawu ciążenia, by choć na chwilę osiągnąć stan nieważkości. Ciągle powtarzanym gestem owego wykroczenia. Podróż zaś jest zapisem jednego z nich. Jak wspomniałam przed chwilą, artystka dokonuje tu tego najbardziej dosłownie. Być może dlatego, po prostu, że świat nowoczesności, z którego w tym okresie swojej twórczości najmocniej czerpie (tematy, materiały, obrazy), dostarczył jej historię, którą mogła wykorzystać17. Jej podróże są jak loty w kosmos - udaje jej się oderwać, doświadcza swobody nieważkości i wraca na ziemię.

Historia Komarowa jest tu ważna także dlatego, że kończy się tragicznie. A te wszystkie nieustannie wykonywane przez filobatki loty czy choćby akrobacje łączą się z niebezpieczeństwem śmiertelnego upadku. Russo twierdziła wręcz, że dla filobatek jest tylko jedno wyjście, w sensie: jedno zakończenie ich historii - śmierć, jakakolwiek - cytuję tę autorkę - jej reprezentacja: histeryczne załamanie, utrata świadomości, zniknięcie z pola widzenia czy bardziej dosłownie utrata życia18. W wypadku Szapocznikow mamy do czynienia z przedwczesną, w jakimś sensie tragiczną, śmiercią, ale absurdem byłoby łączyć ją z owym poszukiwaniem w rzeźbie stanu nieważkości. Chodziłoby tu raczej o spojrzenie, jak czyni to Anna Markowska, na całą twórczość Szapocznikow jako taniec, w którym artystka zmierza ku samo-zatracie.

O Podróży piszą interpretatorki twórczości Szapocznikow jako o kulminacji pewnego procesu. To zrozumiałe, jeśli myśli się o dziele tej artystki jako linearnym projekcie. Jednak, jak już pisałam, postrzegam tę sztukę raczej spiralnie niż linearnie. Jest dla mnie cyklem działań, w których mamy do czynienia z powracającymi ciągle tymi samymi, choćby podobnymi, rozwiązaniami. I widzę dalsze odsłony tego nakręcającego się spektaklu. Nie będę tu się nad nimi zatrzymywała, a jedynie wskażę na dwie: taniec szaleńców i taniec na linie. "Taniec szaleńców" odnoszę do serii rzeźb zatytułowanych Szalona narzeczona, gdzie ukazana jest wygięta w histeryczny łuk kobieta, raz naga, raz ubrana. "Taniec na linie" zaś - do ostatniego znanego rysunku Szapocznikow, wykonanego - według ustaleń Joli Goli - w szpitalu. To kolejne tańca na linie wykonanie. Mimo wszystko. Jednak o ile przedtem na jej twarzy widoczna była głównie ekscytacja, o tyle tu dominuje przerażenie. Dopóki jest w ruchu, nie upada. Ale co, jeśli iść już nie będzie miała sił?

Powracając do Podróży, jeszcze raz, na koniec. Ukazana tu kobieta nie jest kosmiczną turystką. Jeśliby odnieść do Szapocznikow Baumanowskie kategorie opisujące sposób istnienia w świecie: pielgrzym, turysta, włóczęga, to odpowiednia dla niej byłaby ta ostatnia19. Pielgrzym, według tego socjologa, należy już we współczesnym świecie do przeszłości, ale wśród twórców można go chyba jeszcze odnaleźć. Tyle że z pewnością nie jest nim Szapocznikow, o której trudno powiedzieć, by zmierzała do jakiegoś celu. Nie jest też turystą. Jego cechuje wolność wyboru, którą hołubi i z której korzysta. Turysta wybiera się w podróż, bo chce. Włóczęga tej wolności nie posiada. To ktoś, kto nie chce podróżować, a wędruje, bo nie ma innego wyjścia. Jest też inna różnica. Turysta, mimo iż fizycznie zbliża się do różnych miejsc, pozostaje "duchowo zdystansowany", trwa w swojej tożsamości, której nie traci gdziekolwiek by się udał. Włóczęga w przeciwieństwie do turysty opuszcza ciągle swoje role, na chwilę tylko przyjmowane. Kobieca bohaterka Szapocznikow jest hardą dziewczyną, piękną kobietą, urokliwą kokietką i wyzywającą histeryczką, by przywołać choćby cztery z jej postaci, o których w tej książce pisałam. To wszystko są etapy włóczęgi. Która donikąd nie prowadzi.

Losy życia Szapocznikow w jakimś sensie ułatwiły zadanie interpretatorom jej twórczości. Przeżycia wojenne, a z drugiej strony choroba i śmierć w kwiecie wieku dostarczyły swego rodzaju klucza, który pozwala czytać jej dzieło jako zmaganie pięknej, witalnej kobiety z ciężarem doświadczeń. O Szapocznikow często się mówi, że wielbiła życie i była pełna radości. Obserwacja jej twórczości każe jednak dopowiedzieć, jaki to był rodzaj radości - raczej szalony niż spokojny. Jeśli był w tym jakiś rodzaj afirmacji, to takiej w ciągłym lekkim rozedrganiu, bez poczucia równowagi i harmonijnego stopienia się z otaczającym ją światem. Ona nieustannie "robi z siebie przedstawienie". Jak filobatki nie potrafi "usiedzieć na swoim miejscu" i chciałaby być "gdzie indziej".

------------------------

"Książka Agaty Jakubowskiej wypełnia dotkliwą lukę w polskiej historii sztuki - naukowego namysłu nad dziełem jednej z najwybitniejszej artystek polskich, docenianej co prawda, ale której nie poświęcono dotąd, odpowiadającej jej randze, refleksji. Szczęśliwie, Portret wielokrotny dzieła Aliny Szapocznikow to nie tylko pierwsza poważna monografia naukowa artystki, ale także znakomita rozprawa, podejmująca zadanie zarówno przybliżenia dzieła, jak i rozważenia aktualnych metod jego analizy. Przy tym, co przypisać należy wyjątkowemu talentowi autorki, jest to książka która, nie uchybiając nic naukowemu dyskursowi, jest jednocześnie znakomicie napisana i czyta się ją wręcz jednym tchem. [...] Chociaż książka jest gruntownie przemyślana metodologicznie, Jakubowska wydaje wzdragać się na myśl, by na podstawie swej książki stworzyć spójną teorię czy ideologiczny wytrych. Wyraźnie pisze, za Griseldą Pollock, że kultura kobiet cierpi z powodu teorii oraz ideologicznych konstrukcji kobiecości. Dzięki takiej postawie nie odbiera dziełu Szapocznikow unikatowości i żadne z dzieł nie jest ilustracją ideologicznej tezy. Dzieła przemawiają tu i teraz, jednorazowo, efemerycznie, a jednocześnie w kontekście tego, co minęło."

Z recenzji wydawniczej dr hab. Anny Markowskiej