Myślę, że niemożliwe jest bycie irańskim artystą nie tworząc lub samemu nie będąc zaangażowanym politycznie. Zdaję sobie sprawę z tego, że moja praca została zdefiniowana przez politykę. Jeśli mieszkasz w Iranie, próbujesz uporać się z cenzurą, torturami, opresjami. Jeśli mieszkasz na wygnaniu, jak ja, automatycznie żyjesz pozbawiona dostępu do swojego ukochanego kraju i rodziny. Jako Iranka i artystka nie potrafię zdystansować się do polityki.
Shirin Neshat,
Uniwersytet w Oxfordzie, maj 2012

W 2011 roku Shirin Neshat została uznana przez „Financial Times” za jedną z najbardziej wpływowych kobiet świata. Jest drobnej postury, gdy mówi jej głos jest cichy i delikatny, lecz siła tego, co chce przekazać zamienia audytorium w cichą i skoncentrowaną grupę. Jej prace zaś są na tyle mocne, że od 1996 roku artystka nie może wrócić do ojczyzny, a w 1999 rząd Islamskiej Republiki Iranu uznał ją za twórczynię bezbożnych obrazów z powodu wykorzystania w jej sztuce kobiecego wizerunku. [Moore, 2002, str. 13]

Jej prace wystawiane są na całym świecie, w tym w najważniejszych galeriach jak Museum of Modern Art w Nowym Jorku, Tate lub Serpentine Gallery w Londynie czy ostatnio paryski Luwr. Gościła także na Biennale w Wenecji, gdzie zdobyła Złotego Lwa w 1999 roku. Jest laureatką Lilian Gish Prize (2006) i Srebrnego Lwa, którym nagrodzono ją na 66. Festiwalu Filmowym w Wenecji (2009).

Shirin Neshat, “Allegiance with Wakefullness”, z serii “Women of Allah”, 1994.

Shirin Neshat postrzega swą twórczość i rolę również jako ambasadorki nie tyle swojego kraju, co kobiet, które w nim żyją. Sprzeciwia się nazywaniu ich ofiarami politycznego reżimu. Bo choć, co prawda, ich wolność jest systematycznie ograniczana, czego przykłady zostały zamieszczone w poniższym tekście, to Neshat postrzega je jako silne kobiety, które nie poddają się w walce o wolność i nie uginają się przed ustrojem, który próbuje je stłamsić, nieustannie wymykają się zakazom i próbują odnaleźć wolność tam gdzie tylko jest to możliwe. Jest to zdecydowanie inny rodzaj feminizmu niż znany nam na Zachodzie, lecz jest on równie ważny w kontekście budzenia świadomości wśród kobiet i walki o należne im prawa. Artystka rolę każdego irańskiego twórcy postrzega jako prowokatora, którego zadaniem jest przynosić rodakom nadzieję na wolność i szansę na lepsze życie oraz łączyć ze światem zewnętrznym.

Nie można też posądzić Neshat o stronniczość. Arystka jest także krytyczna wobec Zachodniego świata, a zwłaszcza wobec tego jak przedstawiane są na Zachodzie jej kraj i religia. Swą artystyczną podróż opiera ciągle na paradoksach – Wschód i Zachód, mężczyzna i kobieta, biel i czerń, nowoczesność w starciu z tradycją, emocjonalność i racjonalizm, mistycyzm i polityka. Nie będąc nigdzie w pełni „u siebie” tworzy sztukę, która również pozostawia widza w przestrzeni pomiędzy. Nie dając prostych i jednoznacznych odpowiedzi, uwodzi widza. Ale jak to wszystko się zaczęło?

Neshat przyszła na świat w 1957 roku w mieście Qazvin leżącym w północno-zachodnim Iranie. Pochodzi z zamożnej rodziny – ojciec był szanowanym lekarzem, zasiadał w radzie miejskiej, matka zajmowała się domem i dziećmi. Shirin wychowywała się w złotych czasach irańskiej burżuazji. Teheran jej młodości bardziej przypominał paryską metropolię niż pustynne miasto. Jej rodzina pragnąc zadbać o zachodnie wykształcenie córki, posłała ją najpierw do katolickiej szkoły w stolicy kraju, a następnie w 1974 roku wysłano ją do USA gdzie w 1982 roku ukończyła University of California, Berkeley. Później przeniosła się do Nowego Jorku, gdzie wraz z mężem, kuratorem koreańskiego pochodzenia Kyong Parkiem, prowadziła Storefront for Art and Architecture – interdyscyplinarną przestrzeń wystawienniczą. Dla Neshat był to okres kontynuowania artystycznej edukacji i twórczej ciszy. Była przekonana, że nie ma niczego na tyle ważnego do powiedzenia by wyrazić to poprzez sztukę [Zanganeh, str. 45]. Wszystko się zmieniło gdy artystka w 1990 roku odwiedziła swój kraj, powracając do niego po szesnastu latach nieobecności. Zastała swoją ojczyznę pogrążoną w chaosie, jakże odmienną od tego co zapamiętała z czasów dzieciństwa. Iran podczas jej nieobecności przetrwał niejedną burzę – obalenie „Ostatniego Szacha Iranu” Mohammeda Rezy Pahlaviego i Rewolucję Islamską (1977-79), Kryzys amerykańskich zakładników (1979-1980), który wpłynął również na sytuację Irańczyków mieszkających w USA w tym oczywiście Shirin, wojnę irańsko-iracką, opublikowanie Szatańskich wersetów Salmana Rushdiego, kwestię sukcesji po Ajatollahu Chomeinim oraz jego śmierć i pogrzeb w 1989 roku.

Shirin Neshat, bez tytułu, z serii “Women of Allah”, 1994.

W Iranie zmieniła się nie tylko sytuacja polityczna ale przede wszystkim sytuacja kobiet. Za czasów Rezy Shacha Pahlaviego i jego syna Mohammeda Rezy Pahlaviego, rząd wspierał rozwój kobiet. Był przeciwny poligamii oraz małżeństwom zawieranym przez dziewczynki. Potępiał wyłączenie kobiet ze społeczeństwa i podziały w edukacji (w 1936 przyzwolono na powstanie koedukacyjnych szkół). Rządy Szacha zakazywały także kobietom noszenia hidżabu (tradycyjnego skromnego stroju), co w latach czterdziestych dwudziestego wieku stało się głównym źródłem sporu między konserwatystami a zwolennikami nowoczesności. Pomimo sprzeciwów szyickich klerykałów, irański ruch feministyczny doprowadził do kolejnych pozytywnych zmian. Kobiety zdobyły prawo do pełnienia funkcji rządowych jak na przykład Farrokhroo Parsa, która pełniła funkcję ministra edukacji w latach 1950-1968, lub objęcia stanowisk sędziowskich – Shirin Ebadi, laureatka Pokojowej Nagrody Nobla, jako pierwsza kobieta w Iranie została sędzią. Pełniła tę funkcję od 1975 roku do Rewolucji Islamskiej, gdy ponownie zabroniono kobietom pracy w tym zawodzie. Okres panowania Ajatollaha Chomeiniego zmienił sytuację całkowicie. Iran stał się państwem rządzonym według teorii religijnej dyktatury nazwanej velayat-e faqih, która daje Najwyższemu Przywódcy funkcję strażnika narodu łącznie z odpowiedzialnością i władzą jaką rodzic sprawuje nad dzieckiem [Hughes, 2013]. Fundamentalna teokracja, której formy przyjęły rządy w Iranie opiera się na przekonaniu, że kobieta jest poddana mężczyźnie. Intelektualnie, fizycznie i moralnie jest od niego gorsza i słabsza. Co za tym idzie, nie powinna brać udziału w życiu społecznym i politycznym. Pod względem biologicznym jest przeznaczona do rodzenia i wychowywania dzieci oraz do zapewnienia mężczyźnie komfortu i satysfakcji. Ponadto uważa się, że kobieta jest uosobieniem niekontrolowanej seksualnej żądzy, dlatego dla jej i mężczyzn dobra powinno się ją kontrolować i ograniczyć ekspozycję jej ciała publicznie do minimum. Wprowadzono segregację płciową, ograniczono lub zlikwidowano aktywność kobiet w życiu społecznym i politycznym, oraz przyzwolono na zwiększoną męską kontrolę nad kobietami w ich własnych domach [Hughes, 2013]. Przyjrzenie się zmianom, które zaszły w Iranie podczas nieobecności Shirin Neshat wydaje się być niezbędne by zrozumieć w pełni powstanie cyklu Women of Allah oraz toru, którym toczy się jej kariera artystyczna.

Neshat nie była obecna fizycznie, ale tak jak napisała Maryam Poya w eseju Double exile; Iranian Women and Islamic Fundamentalism¸ niezależnie od tego jak bogate i pełne życie wiodą Iranki na wygnaniu, to doświadczenia z ojczystego kraju okazują się mieć największy wpływ na ukształtowanie ich psychiki. Tak samo jak to, co dzieje się w Iranie obecnie, oddziałuje emocjonalnie silniej niż cokolwiek co może się wydarzyć w kraju ich obecnego zamieszkania [Sahgal, Yuval-Davies, 2000, str. 148]. Neshat powróciła więc do Iranu, którego nie mogła zrozumieć – to było szokujące, wspaniałe, ponieważ nigdy do tej pory nie spotkałam się ze społeczeństwem, w którym wszyscy funkcjonowali według wspólnej ideologii. Przerażające, ponieważ było to całkowicie odmienne od wszystkiego co pamiętałam.[ Camhi, 2000, str 235]

W trakcie podróży po kraju jej uwagę przykuły kobiety – ich sytuacja we współczesnym społeczeństwie oraz rola jaką odegrały podczas rewolucji. Kobiety wydały mi się najważniejszym tematem w kontekście społecznych i politycznych zmian wywołanych przez rewolucje. Sposób w jaki zmieniły się ich życia, to jak przyjęły nową ideologię i jak udało im się przetrwać zmiany. [Moore, 2000, str. 6] Inspirowana tą problematyką jest jej autorska seria czarnobiałych fotografii – cykl Women of Allah. Pierwszy projekt Shirin Neshat powstały w latach 1993 – 1997.

Shirin Neshat, bez tytułu, z serii “Women of Allah”, 1994.

Jedna z prac przedstawia kobietę ubraną w czador. Ma odsłoniętą twarz, pokrytą czarnym tekstem, jest niczym niewidzialna część czadoru zakrywająca resztę kobiecej twarzy. Przy twarzy trzyma pionowo lufę karabinu, która wizualnie przecina ją na pół. Ogromne, ciemno oprawione oczy patrzą spokojnym i zdecydowanym wzrokiem na widza. Artystka pozuje w czadorze, trzymając broń. Dłonie, stopy a nawet oczy są pokryte tekstem w języku Farsi. Nie jest to tylko zabieg ornamentalny, są to wiersze irańskich poetek – Forough Farokhzad i Tahereh Saffarzadeh. Wybór ich twórczości bez wątpienia nie jest przypadkowy. Pierwsza z nich porzuciła męża by poświęcić życie poezji. W swoich wierszach nieustannie podważała tradycyjne role przypisane kobiecie przez irańskie społeczeństwo. Jej twórczość koncentrowała się obsesyjnie wokół jej pragnień i lęków związanych z miłością, ciałem i śmiercią. Po rewolucji jej wiersze uznano za niemoralne i potępiono, uznając je za produkt indywidualnej wizji ignorujący interes narodu i wspólny los Irańczyków [ Zaya, str 19]. Tahereh Saffarzadeh jest poetką o zgoła odmiennych poglądach. Po studiach za granicą powróciła do Iranu gdy Ajatollah Chomeini był u szczytu władzy. Stała się oddaną rzeczniczką Islamskiej Republiki Iranu i religijną fundamentalistką, w wierszach wychwalając męczeństwo w imię wielkiej sprawy. Poezja jest esencjonalna dla prac Neshat. Artystka jest przekonana, że poetycki język Irańczycy dziedziczą w genach. Był i jest używany jako forma poradzenia sobie z ponurą i ciężką historią oraz aktualną rzeczywistością Iranu. Mimo że Neshat nie mieszka w swojej ojczyźnie, język poezji jest dla niej nadal istotny jako sposób wyrażenia wszystkiego czego bezpośrednimi słowami nie może powiedzieć.

W Women of Allah artystka przedstawiła rolę kobiet walczących podczas rewolucji. Próbując zrozumieć zachowania tych, które poświęcają swoje życie i wolność by walczyć o ideały. Żyjąc na Zachodzie i będąc skoncentrowaną na własnych sprawach, Neshat była zafascynowana taką postawą. Wydaje się więc, że jej pierwsza seria prac powstała na skutek romantycznej wizji rewolucji, możliwe, że połączonej z poczuciem winy z powodu nieobecności w tak ważnych momentach historii jej kraju. Możliwe, że było to też przyczyną dla której wykorzystała własne ciało pozując do fotografii. W udzielanych wywiadach wyjaśnia to chęcią wywołania poczucia intymności co miało uniemożliwić odczytanie cyklu jako propagandowego lub dokumentalnego. Podkreśla także, że Women of Allah było próbą nawiązania kontaktu ze swoją przeszłością, krajem i kulturą, a także początkiem artystycznej podróży, w której próbuje się uporać ze społecznymi ograniczeniami i swoją relacją z własną ojczyzną. Przede wszystkim jednak jej celem było pokazanie sprzeczności, która kryje się za pełnym miłości oddaniem Bogu połączonym z okrucieństwem i męczeństwem.

Shirin Neshat, kadr z wideo „Turbulent”, 1998.

Neshat pokazując kobiece stopy, dłonie i twarz - czyli te partie, które mogą być pokazane publicznie - przywołała kontrowersyjny temat ciała kobiecego w religii islamskiej. Jak pisze Lindsey Moore powszechną praktyką jest to, że ciało kobiety wyznacza granice tożsamości kulturowej, szczególnie w politycznym kontekście, który zawiera aspekt władzy i dominacji. Toteż ponowny nakaz okrycia kobiet w post-rewolucyjnym Iranie miał głęboki wymiar polityczny. Miał zaznaczyć wyraźnie kulturową odmienność. Stopień okrycia kobiet w społeczeństwach muzułmańskich jest różny. Jednak wydaje się, że podczas rewolucji hidżab został zredefiniowany i nie tylko miał ukrywać kobiece wdzięki przed pożądliwym męskim wzrokiem, ale też świadczyć o odcięciu się i wolności od Zachodniego świata (w tym USA, które zbyt często ingerowały w politykę Iranu). Na poziomie społeczno-politycznym ciało kobiety stało się symbolem oczyszczenia. Odsłonięte kobiety były synonimem nieczystych podczas gdy zasłonięte, stawały się nie tylko uleczone, lecz także przedmiotem społecznego nadzoru i kontroli.

Żeby podkreślić jak niewielki wybór w tej kwestii posiadają kobiety oraz jak sposób ich ubierania obsesyjnie dręczy islamskich mułłów, chciałabym wspomnieć o nakazie, który w 1997 roku został opublikowany w Iranie przez Martyr Ghodusi Judicial Center. Nowe wytyczne nakładają karę więzienia od trzech miesięcy do roku oraz do 74 batów za noszenie „modnego stroju takiego jak garnitury i spódnica bez długiego płaszcza nałożonego na wierzch”. Nowe prawo zakazało także spódnic mini oraz płaszczy z krótkim rękawem, nie dopuszcza także noszenia „niemoralnych, błyszczących ozdób na kapeluszach, naszyjnikach, kolczykach, paskach, bransoletkach, okularach, torebkach, wstążkach na włosach, pierścionkach, szalikach i krawatach [Hughes, 2013].

Shirin Neshat, kadr z wideo “Turbulent”, 1998.

Po zrealizowaniu cyklu Women of Allah, artystka poczuła się zmęczona statycznością formy jaką narzuca fotografia. Wtedy zwróciła się w stronę video artu. Nie mając wcześniejszego doświadczenia w tej materii, zaczęła eksperymentować z ruchomym obrazem, pracując tym razem z grupą ludzi, lecz ciągle zachowując swój wypracowany, minimalistyczny i charakterystyczny wizualny styl.

Jej pierwsze wideo Turbulent (1998) zostało nagrodzone Złotym Lwem na Biennale w Wenecji w 1999 roku [Camhi, 2000, str. 251]. Ciemne pomieszczenie. Na dwóch przeciwległych ścianach ustawione są dwa ekrany. Na obu widać teatralną scenę i siedzenia widowni. Na ekranie z lewej pojawia się wokalista i przed wypełnioną mężczyznami widownią śpiewa pełną pasji, tradycyjną irańską pieśń miłosną. Z prawej strony na scenie staje kobieta, jej widownia jest pusta. Śpiew natomiast, pozbawiony słów, bardziej przypomina mistrzowski popis improwizacji wokalnej niż ułożony wcześniej utwór. Widz stojąc pomiędzy dwoma ekranami musi wybrać czy bardziej interesuje go wokaliza i intrygujący głos samotnej kobiety spowitej w czerń czy poprawne wykonanie mężczyzny (w tej roli Shoja Azari wieloletni współpracownik Shirin Neshat) i aplauz widowni.

Dlaczego sztuka Neshat wzbudza tyle emocji? Szyizm, jeden z trzech głównych nurtów współczesnego Islamu, jest dominującą religią w Iranie – według statystyk do wyznawców zalicza się ponad 90% społeczeństwa. Religia ta nie toleruje seksu pozamałżeńskiego, zabrania również wszystkiego co może do niego doprowadzić. W tym kontekście muzyka rozrywkowa oraz „bezprawny” śpiew zostały w Szariacie (zbiór praw i zasad moralnych według, których należy postępować) stanowczo zabronione. Jak można przeczytać w serwisie Relevant and Reliable Islamic Answers w zagadnieniu dotyczącym muzyki i śpiewu: jej [muzyki] efekt wpływa na emocje, wytwarza podniecenie, wywołuje namiętność i ekscytacje. Doprowadza również do wielu zmian w psychice człowieka. Jest udowodnione naukowo, że dwie rzeczy są niezbędne w wywołaniu seksualnego podniecenia, pierwszą jest kobiecy głos (dla mężczyzn) drugą muzyka.[ Shaykh Al-Kawthari, 2013]

Shirin Neshat, kadr z wideo “Turbulent”, 1998.

Neshat stworzyła Turbulent w pewnym sensie w wyniku inspiracji faktem, że to kobietom, zabrania się śpiewu w Islamie, a jeśli muzykę łączymy także z mistycyzmem i duchowością, dlaczego akurat kobietom odmawia się do niej dostępu? Warto więc tym bardziej zwrócić uwagę na kobiecy głos w Turbulent (w wykonaniu Sussan Deyhim). Kobieta nie tylko łamie religijne tabu wychodząc na scenę i śpiewając bez słów pieśń płynącą z głębi jej duszy ale paradoksalnie odnajduje w tym swoją wolność – skoro kobiecy śpiew jest potępiony, nie ma społecznych reguł ani zasad, które się do niego odnoszą. Co więcej jej pieśń, mimo, że pozbawiona słów niesie o wiele większy ładunek emocjonalny i to ona z reguły przykuwa uwagę widowni. W przeciwieństwie do mężczyzny może swobodnie łamać zasady muzyki klasycznej, improwizować. Jak zauważa Shirin Neshat w wywiadzie udzielonym tygodnikowi „Time”: Wytwarzamy tu poczucie przeciwieństw, ale mówimy też o tym jak kobiety odnajdują pewien rodzaj wolności, jak stają się niezwykle buntownicze i nieprzewidywalne w społeczeństwie w którym mężczyźni pozostają w dozwolonym sposobie życia.[ Heartney, 2007, str. 235]

Dwuznaczność i paradoksy są tymi pojęciami, które przywoływane są nieustannie przy okazji opisywania twórczości Neshat. Tam lokuje się jej siłę, w jej umiejętności odnajdywania poezji w Islamie, jak też w czynnym oporze przeciwko wpisywaniu kobiet w tradycyjne role i przeciw nakazom fundamentalistycznego rządu. Shirin kroczy wytrwale tą drogą. Nie dba o granice. Przez jej prace przemawia też bezwarunkowa miłość do ojczyzny zmieszana z bezkompromisowym krytycyzmem wobec historycznych porażek i nieustannie trwającego kulturowego marazmu. [Dabashi, 2005, str. 81]

Sztuka jest naszą bronią, kultura formą oporu – powiedziała Shirin w przemówieniu nagranym dla portalu Ted.com. I ciągle walczy w imieniu irańskich kobiet, by koszmar zniewolenia nareszcie się skończył, a historie takie jak ta poniżej opisane przez jedną z irańskich blogerek, nie miały już miejsca.

W wieku sześciu lat zaczęłam szkołę… Przed wyjściem z domu moja Matka zmywała zawsze makijaż, zakładała grube czarne rajstopy i zakrywała się całkowicie od stóp po czubek głowy… Narzekałam: Dlaczego to robisz, to żenujące, dlaczego nie możesz wyjść tak jak jesteś ubrana w domu? Ona się wtedy śmiała i mówiła: Aresztują nas… Zorientowałam się później, że strach przed aresztowaniem był powszechny.. Zrozumiałam to jeszcze lepiej gdy z zabłoconego samochodu wyskoczyła kobieta i żyletką starła z ust dziewczyny na ulicy szminkę… dziewczyny, która mogła być moją sąsiadką… [We are Iran, 2006, str. 35].

Bibliografia:
1.Abramović Marina, Danto Arthur, Shirin Neshat, wyd, Rizzoli Publications, Nowy Jork 2010
2.Camhi Leslie, Lifting the veil; Shirin Neshat uses video and photographs to explore the status of women in Islam, w “ARTnews”, Luty 2000
3.Dabashi Hamid, Transcending the boundries of an imaginative geography, w Shirin Neshat The Last Word, oprac. Octavio Zaya, wyd. Edizioni Charta 2005
4.Feminism movements in the Pahlavi period, w Encyclopedia Iranica [dostęp online, 29.05.2013]
5.Heartney Eleanor, Shirin Neshat, w After the Revolution, Women Who Transformed Contemporary Art, oprac. Eleanor Heartney, Elaine Poster, Nancy Princenthal, Sue Scott, wyd. Prestel 2007
6.Hughes Donna, Women and Reform in Iran, University of Rhode Island [dostęp online, 30.05.2013)
7.Moore Lindsey, Frayed Connections, Fraught Projections: The Troubling Work of Shirin Neshat, w “Women a cultural review” vol 13, nr 1, wiosna 2002, wyd. Taylor & Francis Ltd
8.Shaykh Muhammad ibn Adam al-Kawthari Music and singing: A detailed fatwa, [dostęp online, 29.05.2013)
9.Navab Aphrofite Désirée, The art of Shirin Neshat and Ghazel, w The Journal of Aesthetic Education,vol 41 nr 2, lato 2007, wyd. University of Illinois Press
10.Refusing Holy Orders; Women and Fundamentalism in Britain, oprac. Gita Sahgal i Nira Yuval-Davis, wyd. Women Living Under Muslim Laws, Londyn 2000
11.Shirin Neshat, oprac. Shirin Neshat, Farzaneh Milani, wyd. Edizioni Charta 2001
12.Shirin Neshat, The Last Word, oprac Octavio Zaya, wyd. Edizioni Charta, 2005
13.We are Iran, oprac. Nasrin Alavi, wyd. Portobello Books, Londyn 2006
14.Zanganeh Lila Azam, Women without men, a conversation with Shirin Neshat, w :My sister guard your veil, my brother guard your eyes. Uncensored Iranian voices¸ oprac. Lila Azam Zanganeh, wyd. Beacon Press, Boston 2006

Video:
1.Humanitas: Shirin Neshat at the University of Oxford, the lecture dostęp 28.5.2013
2.Shirin Neshat: sztuka na wygnaniu  dostęp 29.05.2013