Historia obecności piłki nożnej w sztukach wizualnych sięga początków XX w., kiedy tematyka futbolu zaczęła przenikać obszary najróżniejszych nurtów historycznej awangardy od futuryzmu przez dadaizm po konstruktywizm. Po raz pierwszy futbol objawił się wówczas nie tylko jako rodzaj sportowej rywalizacji, ale przede wszystkim kulturowy fenomen, awangardowa estetyka mas, wyznacznik kultury popularnej, istotny element wielkomiejskiego życia. Rozpatrywany w kategoriach nowej religii tłumów od samego początku inspirował i wciąż inspiruje kolejne generacje współczesnych artystów. Za sprawą mnogości znaczeń, które ze sobą niesie, okazał się inspirującym tematem podejmowanym w sztuce XX i XXI w. Dlatego też nie bez powodu obraz relacji piłki nożnej z sztukami wizualnymi stał się przedmiotem okazjonalnych wystaw organizowanych na czas Mistrzostw Świata, czy Mistrzostw Europy. Największe z ekspozycji: "Rundlederwelten. Eine internationale Gruppenausstellung zum Thema Kunst & Fußball", Berlin, Martin Gropius Bau (z okazji MŚ w Niemczech, 2006) oraz "One shot! Football et art contemporain", Chaleroi, B.P.S. 22 (w roku MŚ w RPA, 2010) stanowiły przeglądy kilkuset prac, przedstawiających fenomen futbolu w najróżniejszych kontekstach społeczno-kulturowych. W centralnym ich punkcie znalazły się prace współczesnych artystów poświęcone poszczególnym piłkarzom i dotykały problemów ikoniczności, sławy i gwiazdorstwa we współczesnej kulturze. Były też pokazami nastawionymi na prezentację piękna futbolu, cudowności sportowego widowiska, przepełnionymi nostalgią za urokiem dawnych mundiali i mnóstwem odniesień do społecznych uwarunkowań. Mimo dużych ambicji nie zostały entuzjastycznie przyjęte i krytykowane były za schematyczność i powierzchowność pokazywanych prac. Piłka, piłkarze, sędziowie, reguły gry, boisko, stadion, entuzjazm kibiców to w końcu tematy, które wydają się dla sztuki tematami błahymi. W przypadku podjęcia tematu piłki nożnej nietrudno popaść w banalność i nietrudno też posądzić niektórych artystów o to, że ich prace bardziej pasują do Muzeum Sportu i Turystyki niż do galerii i muzeów sztuki współczesnej. Jeśli jednak spojrzy się na całościowy obraz relacji piłki nożnej i sztuki, od dzieł klasycznej awangardy po najnowsze prace video artu, trudno nie zauważyć, jak ważnych problemów on dotyka i jak ciekawi artyści te problemy podejmowali. Obecność tych społeczno-kulturowych aspektów futbolu, które na przestrzeni XX i XXI w. zyskały ważne miejsce w obszarze awangardowej i współczesnej sztuki przedstawiam w dwóch tekstach. W niniejszym podejmuję temat piłki nożnej w sztuce awangardowej a tematem następnego będzie futbol w sztuce współczesnej jako przestrzeń ikoniczności i męskiej intymności.

Narodziny nowoczesnej piłki nożnej datuje się na rok 1904, tzn. powstanie Fédération Internationale de Football Association (FIFA), międzynarodowej organizacji zrzeszającej krajowe federacje piłkarskie, która zadeklarowała akceptację zasad gry regulowanych przez International Football Association Board (IFAB). W tym czasie termin football jeszcze nie do końca tożsamy był z tym, co nazywamy dziś stricte futbolem, czyli piłką nożną. Świadczą o tym m.in. ówczesne prace artystów: rzeźba Raymonda Duchamp-Villona pt. "Gracze w football" ("Les joueurs de football") z 1906 r., a także słynny obraz Henriego Rousseau pod takim samym tytułem z 1908 r., które prezentowały mężczyzn grających w rugby, nie w piłkę nożną. Potem motyw piłkarski pojawił się w twórczości Umberta Boccioniego. Ten przywódca włoskich malarzy futurystycznych był autorem koncepcji dynamizmu plastycznego, wyrażającego potrzebę wprowadzenia do malarstwa zdynamizowanego elementu, czyli takiej formy dynamizacji obrazu, by sprawiał on wrażenie, jakby był w ciągłym ruchu. Nie bez powodu prezentował w swych obrazach elementy związane ze sportem: jadących rowerzystów czy dżokejów na koniach, by na ich przykładzie zaprezentować sekwencje zdynamizowanych obrazów, będących w nieustannym ruchu. Wśród tematów, które zaproponował jako odpowiednie do realizacji zagadnienia dynamizmu plastycznego, pojawił się też obraz "Dynamizm piłkarza" ("Dinamismo di un footballer") namalowany w 1913 r., który miał być realizacją myśli Boccioniego, że "ruch i światło niszczą materialność ciał"1. Postać piłkarza uchwyconego w ciągłej symultaniczności akcji kopnięcia piłki uległa bowiem na płótnie całkowitej dematerializacji w dynamicznym i świetlistym otoczeniu. Sylwetka piłkarza zwracała uwagę na nadrzędną zasadę dynamizmu plastycznego, mówiącą, że "forma dynamiczna stanowi rodzaj czwartego wymiaru zarówno w malarstwie jak i w rzeźbie"2. Z tym boccioniowskim wyobrażeniem polemizować będzie Kazimierz Malewicz, który odrzucał figuratywność na rzecz czystej bezprzedmiotowości. Dwa lata później, w 1915 r., na przykładzie podobnego motywu, tzn. grającego piłkarza, zaprezentuje na płótnie "Malarski realizm futbolisty. Kolorowe masy w czwartym wymiarze" w formie dynamicznej kompozycji form geometrycznych.

Umberto Boccioni, "Dinamismo di un footballer" (1913), Museum of Modern Art

Kazimierz Malewicz, "Żwopisni realizm futbolista - krasocznyje massy v 4-m" (1915), Art Institute of Chicago

Już w latach dwudziestych za sprawą nowo powstałych ośrodków awangardowych, które rozkwitały w największym stopniu w zrujnowanych wojną Niemczech, podejście artystów do piłki nożnej zaczęło nabierać nowego charakteru. Na awangardowej uczelni Bauhaus, ufundowanej w 1919 przez Waltera Gropiusa z myślą o łączeniu sztuki z nowymi technologiami i dynamicznością nowoczesnego życia, futbol stanowił jedną z niezwykle ważnych form spędzania wolnego czasu. Od przeniesienia uczelni do Dessau zaprojektowane przed budynkiem Prellerhaus boisko służyło do częstych zajęć w piłkę nożną. Świadczy o tym mecz lub trening piłkarski utrwalony na zdjęciu Luxa Feiningera z 1927 pt. "Sport am Bauhaus", prezentującym awangardowy, typowy dla Bauhausu sposób kadrowania. Pod wpływem tych bauhausowskich eksperymentów pozostanie przebywający wówczas w Niemczech Martin Munkacsi, jeden z najsłynniejszych fotografów dwudziestego wieku, który wielokrotnie wykorzystywać będzie bauhausowskie kadrowanie także do utrwalania dynamicznego widowiska piłkarskiego czy to na berlińskich, czy na budapesztańskich stadionach.

Lux Feininger, "Sport am Bauhaus" (1927), Bauhaus Archiv, Berlin

Martin Munkacsi, "Bramkarz się spóźnił o ułamek sekundy" (1928)

Martin Munkacsi, [Mecz] (1928)

Berlin na początku lat dwudziestych był miejscem, w którym niezwykłą popularność zdobył dadaizm, upolityczniony przez nowatorskich artystów, grupujących się wokół Richarda Huelsenbecka. Jednym z nich był John Heartfield, uznawany za twórcę fotomontażu. Warto zaznaczyć, że wykonana przez niego okładka dadaistycznego pisma "Jedermann sein eigner Fussball" z 15 lutego 1919 r. uznawana jest dziś za jeden z pierwszych przykładów nowej techniki montowania zdjęć. Mimo intrygującego tytułu żaden z zamieszczonych w piśmie artykułów nie traktował ani o piłce nożnej, ani innym sporcie. Jego okładka przedstawiała człowieka-piłkę przypominającego postać Charliego Chaplina - z laską, unoszącego w charakterystycznym geście melonik. Nie jest do końca jasne, czy postać z okładki prowokacyjnie symbolizowała "opasłego burżuja", który ironicznie zaprasza do lektury radykalnie lewicowego pisma, czy może stanowiła pewien symbol futbolu jako ideału sztuki proletariackiej, sztuki dla mas, sztuki rozrywkowej czy wreszcie, idąc za wymową samego tytułu czasopisma - sztuki dla każdego. Jeden z wydawców pisma - Raoul Hausmann - w pracy pt. "Dada zwycięża!" umieścił futbolówkę, która podobnie jak mapa świata podpisana została drukowanymi literami DADA, co mogło sugerować tryumf piłki nożnej jako ogólnoświatowej rozrywki, a także światowy tryumf dadaistycznej awangardy, pragnącej stać się formą zabawy tak popularną, jak piłka nożna.

Kilka lat później Heartfield po raz kolejny wykorzysta motyw "człowieka-piłki" w fotomontażu wykonanym w książce Kurta Tucholskiego pt. "Niemcy Niemcy ponad wszystko!" z 1929 r.3 Towarzyszył on satyrycznemu rozdziałowi, który poświęcony został krytyce niemieckiego sportu4, jednak fotomontaż ten różnił się od ilustracji "Każdego..." z dadaistycznego pisma z 1919 r. Miał bowiem piłkę zamiast głowy, co idealnie wpisywało się w estetykę politycznych fotomontaży, na których Heartfield wielokrotnie wykorzystywać będzie motyw bezgłowego reprezentanta niemieckiego społeczeństwa w przeddzień i zaraz po dojściu nazistów do władzy.

"Jedermann sein eigner Fussball" (1919), okł. John Heartfield

Raoul Hausmann, "Dada siegt" (1920), wł. Prywatna

John Heartfield, "Deutschland, Deutschand ueber alles!" (1929), fotomontaż z książki Kurta Tucholsky’ego

W latach trzydziestych, a dokładniej około 1934 r., powstanie w Niemczech seria prac zatytułowanych "Fussballspieler" i "Fussballplatz" Williego Baumeistera. Baumeister był wykładowcą Bauhausu, także członkiem paryskiej grupy artystów awangardowych Abstraction-Creation, zrzeszającej wybitnych przedstawicieli abstrakcjonizmu w sztuce. Właśnie te elementy bliskie abstrakcji, które uwidaczniały się "Piłkarzach" stanowiły kolejną próbę (po Boccionim i Malewiczu) awangardowego wprowadzenia dynamizmu do malarstwa. Na płótnach Baumeistera będące w ruchu sylwetki piłkarzy przyjęły formy bliskie abstrakcji, porównywalne też do malarstwa jaskiniowego z epoki kamienia; na jednym z obrazów przedstawiony został moment, w którym zawodnik uderza piłkę, a naszkicowana sylwetka sugerowała ruch czarnej postaci zbliżającej się w stronę widza.

Willie Baumeister, "Fussballspieler" (1934), wł. prywatna, Stuttgart

Willie Baumeister, "Fussballspieler" (1934), wł. prywatna, Stuttgart

Willie Baumeister, "Fussballspieler" (1934), wł. prywatna, Stuttgart

Także w porewolucyjnej Rosji tematyka piłki nożnej podejmowana była przez awangardowych artystów. W obszarze konstruktywizmu, nurtu w sztuce, który aspirował do miana oficjalnej sztuki pierwszego komunistycznego państwa, futbol jawił się jako wzorzec sztuki dla mas. Motyw gry w piłkę nożną pojawiał się na fotomontażach El Lissitzky'ego ("Futbolista" z ilustracji opowiadań Ilji Erenburga, 1922), Aleksandra Rodczenki ("Polityczny Futbol", 1930), czy serii pocztówek Gustava Klutsisa z 1928, celebrujących tzw. spartakiady - masowe zawody sportowe organizowane w sowieckiej Rosji.

El Lissitzky, "Futbolista" (1922), z książki Ilja Erenburg, "Shest' poviestei o legkikh kontsakh" (1922)

Aleksander Rodchenko, "Polityczny Futbol" (1930)

Gustav Klutsis, "Spartakiada" (1928), Museum of Modern Art

Konstruktywiści rosyjscy upatrywali w fotomontażach pokazujących wydarzenia piłkarskie wydajne narzędzie lewicowej propagandy, sztukę bliską masowemu odbiorcy. Piłka nożna miała moc oddziaływania na masy społeczne, stając się nową religią. W chwili, gdy socrealizm zyskał miano oficjalnego i jedynego stylu w sztuce Związku Radzieckiego, motywy związane z piłką nożną wpisywały się znakomicie w idee "sztuki narodowej w formie i socjalistycznej w treści". Świadczą o tym prace malarskie czołowego przedstawiciela tego kierunku, Aleksandra Deineki, który wielokrotnie podejmował tematykę futbolu w swoich pracach. Ciała nagich kobiet i mężczyzn unifikują się podczas gry w piłkę, wpisując się w charakterystyczny schemat socrealistycznej sztuki, w której płeć została sprowadzona do jednolitego trzonu5.

Aleksander Deineka, "Przerwa obiadowa w Donbasie" (1937)

Aleksander Deineka, "Grając w piłkę" (1933)

Nie bez powodu futuryści, suprematyści, dadaiści i konstruktywiści podejmowali w swych pracach piłkarskie tematy. Awangardowa sztuka wyrażać miała prawdę o rzeczywistości poddanej dynamicznym zmianom, gdzie kultura popularna wespół z nowymi technologiami zmieniają sposób patrzenia artystów na miejsce człowieka w nowoczesnym świecie. Piłka nożna dawała tu wiele możliwości, poczynając od konkretnych relacji z boiskowych wydarzeń, pokazywania ekspresji ciała ludzkiego, poprzez wyrażanie zmagań, współzawodnictwa, wysiłku, aż po uogólnienie ruchu, dynamiki. Reprezentowała totalność dzieła sztuki, była nowym zjawiskiem podziwianym przez inteligencję, burżuazję, proletariat, a także przywódców totalitarnych systemów. Przygotowania do Mistrzostw Świata we Włoszech w 1934 r. przyczyniły się do zrealizowania planu modernizacji kraju Mussoliniego, a triumf Włoch w 1934 r. i na w 1938 we Francji uznano za zapowiedź zwycięstwa faszyzmu. W faszystowskim państwie futbol stawał się nową religią mas, a jego magia miała sięgać nieba. Nie bez powodu obraz "Aniołowie ziemi" (1936) Enrica Prampoliniego prezentuje fenomen piłki nożnej w niebiańskiej przestrzeni, gdzie tytułowe "anioły" zajęte są "przyziemnym" meczem. Obraz ten można potraktować jako swoiste podsumowanie fascynacji awangardowych artystów futbolem, który, jak widać, już wtedy niósł w sobie ogromną ilość znaczeń, wykraczających daleko poza ramy sportowej rywalizacji.

Plakat propagandowy MŚ we Włoszech w 1934 r.

Enrico Prampolini, "Angeli della terra" (1936), Galleria Arte Centro, Milano

1. 1. U. Boccioni i inni, "La pittura futurista. Manifesto tecnico", Milano 11 IV 1910.
2. 2. U. Boccioni, "Dinamismo plastico", 13 XII 1913.
3. 3. K. Tucholsky, "Deutschland, Deutschland uber alles: Ein Bilderbuch von Kurt Tucholsky und vielen Fotografen. Montiert von John Heartfield", Berlin 1929.
4. 4. Warto podkreślić, że piłka nożna była najpopularniejszym sportem w Republice Weimarskiej. Por. U. Kluge, "Die Weimarer Republik", Padeborn 2006, s. 145.
5. 5. Por. rozważania na temat kobiet w sztuce socrealistycznej. Ewa Toniak, "Olbrzymki: Kobiety i socrealizm", Kraków 2008.