Na tyłach tegorocznych targów sztuki Art Basel, w oddzielnej hali, na zaledwie kilka dni pojawiła się wystawa „14 Rooms", poświęcona w całości sztuce performansu. W ogromnej przestrzeni jeden z najbardziej znanych szwajcarskich duetów architektonicznych - Jacques Herzog oraz Pierre de Meuron - zaprojektował pudełkową przestrzeń dla jednego z najbardziej wpływowych duetów kuratorskich sztuki, Klausa Biesenbacha (dyrektora PS1 MoMA w Nowym Jorku) oraz Hansa Ulricha Obrista (dyrektora Projektów Międzynarodowych w Serpentine Gallery w Londynie). Wraz z czternastoma artystami i artystkami, wśród których znalazły się takie gwiazdy jak Marina Abramović, Bruce Naumann, Joan Jonas, Yoko Ono czy Tino Sehgal, „14 Rooms" stanowiło intrygującą wypowiedź pozwalającą krytycznie spojrzeć na dzisiejszą kondycję performansu i jego efemeryczną naturę. Bliskość targów sztuki podnosi z kolei ponownie - po przełomowych wystawach Mariny Abramović „Seven Easy Pieces" w Muzeum Guggenheima oraz „Marina Abramović: Artist is Present" w MoMA w Nowym Jorku1 - pytanie o strategie komercjalizacji, uprzedmiotowienia i wprowadzenia tego, co ulotne na rynek sztuki.

„14 Rooms" stanowi czwartą odsłonę wystawy „Rooms", zapoczątkowanej w 2011 jako „11 Rooms" w ramach Manchester International Festival. Następnie koncepcja rozwinęła się w „12 Rooms" podczas International Art Festival RuhrTrienniale w 2012 roku, a w 2013 znalazła się w programie Kaldor Public Art Projects w Sydney. Przyjęta została więc logika utrzymania zależności między liczbą pokoi a datą roczną.

Rama koncepcyjna wystawy jest bardzo klarowna i opiera się na próbie prezentacji sztuki performansu z zastosowaniem strategii wystawienniczych wypracowanych w polu sztuk wizualnych. Na konferencji prasowej towarzyszącej wystawie Biesenbach i Obrist wypowiadali ten zamysł dosłownie, mówiąc o ekspozycji jako zaczątku przyszłego muzeum performansu. Taka forma prezentacji wymagała jednak przyjęcia kilku zasad gry, wyznaczających sztywne ramy ekspozycji:

1. każdy artysta ma do dyspozycji osobny pokój

2. wszystkie pokoje są takiej samej wielkości

3. praca ma mieć charakter żywej rzeźby

4. sami artyści nie mogą performować.

Jak podkreślają kuratorzy, „ważną inspiracją dla wystawy była myśl, że performans [live art] może być rzeźbą i w zasadzie może przysługiwać mu podobny rodzaj czasowości jak obiektowi fizycznemu: może być tam od rana do nocy, w godzinach otwarcia galerii. Kiedy jednak ostatni widz opuści galerię, a jej drzwi zamkną się za nim na wieczór, rzeźby wyjdą tak samo, jak on"2.

"14 Rooms". Presented at "14 Rooms" in Basel by Fondation Beyeler, Art Basel, Theater Basel in 2014. MCH Messe Schweiz (Basel) AG

Wchodząc do hali 3 targów Art Basel, zastawaliśmy więc ustawioną na jej środku pudełkową konstrukcję architektoniczną, która, ukrywając swoją zawartość, zwrócona była do widza „grzbietem". Wejścia mieściły się na jego obu skrajnych końcach i prowadziły do długiego korytarza, po którego lewej i prawej stronie znajdowało się po sześć par lustrzanych drzwi ustawionych względem siebie w idealnej symetrii. Doznanie zamknięcia w gabinecie luster, gdzie obserwować możemy przede wszystkich samych siebie, potęgowały wielkopłaszczyznowe zwierciadlane tafle ustawione na skrajnych ścianach. Poruszanie się po wystawie polegało więc na znikaniu za kolejnymi drzwiami, gdzie za każdym razem na widza czekało nowe doświadczenie zarówno na poziomie samego performansu, jak i relacji między widzami. Pokoje były bowiem dosyć ciasne, co sprzyjało bliskiej relacji wzrokowej i fizycznej.

Marina Abramowić prezentowała pracę „Luminosity" z 1997 roku, która idealnie spełnia wymogi żywej rzeźby. Naga kobieta zawieszona jest z szeroko rozłożonymi rękoma na środku białej ściany, przywołując konotacje z pozycją ukrzyżowania. Na jej unieruchomione ciało pada bardzo ostre światło ze skierowanej prosto na nią lampy. Kobieta podtrzymywana jest przez rowerowe siodełko oraz podpórki pod stopy.

Marina Abramović, "Luminosity", "11 Rooms" Manchester International Festival, Photo credit courtesy Manchester City Galleries

Zgodnie z zasadami gry performerką nie jest sama Abramowić, ale specjalnie zatrudnione w tym celu osoby, które zmieniają się w cyklu 15-20 minut. Aspekt rotacyjności performerów sprawia, że performans traci wymiar wytrzymałościowy [durational performance] na rzecz warstwy konceptualnej. Przekłada się to natychmiast na długość pozostawania widzów w pokojach, w których nikt nie zostaje zazwyczaj dłużej niż kilka minut. Wchodzi się w trakcie działania i też w jego trakcie wychodzi. Formy czy schematy percepcji są tutaj bezpośrednio przeniesione ze sztuk wizualnych i pod tym względem „14 Room" jest faktycznie wystawą - wystawia performerów w ten sam sposób, w jaki wystawia się dzieła sztuk wizualnych. W większości pokoi niewiele się dzieje. Performerzy zastygają w formę tak, jak ma to miejsce w pracy Xu Zhena „Just a blink of an eye", gdzie ciało za pomocą ukrytej w ubraniu metalowej konstrukcji jest unieruchomione w pozycji niemożliwej do utrzymania przez dłuższy czas, którą jedynie obraz fotograficzny jest w stanie zatrzymać.

Xu Zhen, "In Just a Blink of an Eye", 2005. Presented at 14 Rooms in Basel by Fondation Beyeler, Art Basel, Theater Basel in 2014. MCH Messe Schweiz (Basel) AG

Z kolei Santiago Sierra w „Veterans of the Wars of Eritrea, Kosovo and Togo Facing the Corner" ustawia weteranów wojen twarzą do ściany, a publiczność zostaje zderzona z ich milczącą i silną obecnością. Brazylijska artystka Laura Lima, szukając możliwości pracy z samym pokojem, zabudowuje go, obniżając sufit do wysokości pięćdziesięciu pięciu centymetrów. Zajrzenie do niskiego tunelu, gdzie w najdalszym rogu leży oświetlony (oświetlona?) jedynie mglistym światłem lampy performer albo performerka, wymaga więc więcej wysiłku - klęknięcia i delikatnego wsunięcia się do środka.

Laura Lima, "Man=flesh/Woman=flesh – FLAT", 1997. Presented at 14 Rooms in Basel by Fondation Beyeler, Art Basel, Theater Basel in 2014. MCH Messe Schweiz (Basel) AG

Koncepcję wystawy niuansują artyści, którzy przekraczają ramy konwencji nałożone przez kuratorów, proponując działania włączające aktywnie publiczność. I tak w „Touch Piece" Yoko Ono, posługując się przestrzenią jako medium, aranżuje sytuację, w której sami stajemy się performerami, a właściwie ciałami, na których odciska się doświadczenie. Widzowie zostają wprowadzeni do wyciemnionego pokoju, po którym poruszają się po omacku, dotykając przypadkowo siebie wzajemnie. Natomiast Roman Ondák w pełnej humoru sytuacji „Swap" wciąga publiczność w rozmowę i namawia do wymieniania się z nim rzeczami, które mają akurat przy sobie.

Roman Ondák, "Swap", 2011. Presented at 14 Rooms in Basel by Fondation Beyeler, Art Basel, Theater Basel in 2014. MCH Messe Schweiz (Basel) AG

Jenniffer Alora oraz Guillermo Calzadilla przyjmują zupełnie inną strategię angażowania publiczności i wykorzystują pokój jako przestrzeń umożliwiającą zbudowanie z ustawionych w linii ciał tancerzy rodzaju drzwi obrotowych czy wiatraka, który pozostając w ciągłym ruchu i przegrupowując się z zachowaniem wojskowego porządku, zarówno blokuje widzom przejście, jak i wyznacza ruch tych z nich, którzy znajdą się w jego środku i będą szukali drogi ucieczki.

Allora & Calzadilla, "Revolving Door", 2011. Presented at 14 Rooms in Basel by Fondation Beyeler, Art Basel, Theater Basel in 2014. MCH Messe Schweiz (Basel) AG

Dwa pokoje, do których najchętniej i stale wracałam ze względu na zawarty w nich wywrotowy potencjał, a także możliwość odczytania jako metakomentarz do wystawy - zarówno w kontekście jej obecności przy targach sztuki, jak i samej koncepcji prezentacji - to „This is competition" (2004) Tino Sehgala oraz „Hans, Georg"3 Damiena Hirsta. Sehgal angażuje jako performerów dwójkę galerzystów, którzy reprezentują go na rynku sztuki (również na Art Basel) i ustawia między nimi sytuację opartą na budowaniu rozmowy poddanej jednej ścisłej regule: każde z nich wypowiada jedno słowo, po czym następna osoba dopowiada drugie i w ten sposób budują całe zdania. Komunikacja ma więc do pewnego stopnia charakter gry kierowanej przypadkiem. Dłuższe wsłuchanie się w tę zabawę ujawnia jednak kilka prowadzących wątków narracyjnych. Pierwszy dotyczy tego, kim jest Tino Sehgal, a także czego dotyczy prezentowana praca. Drugi natomiast tematyzuje obecność performansu jako produktu w obiegu rynku sztuki i jasno komunikuje - chociaż jak zawsze u tego artysty w sposób przewrotny i autoironiczny - że praca jest do kupienia zarówno przez prywatnych kolekcjonerów, jak i kolekcje publiczne. Każdy może więc ją nabyć, a jej efemeryczny wymiar nie dyskredytuje jej jako „produktu" na sprzedaż. Można bowiem wejść w posiadanie samej koncepcji albo partytury [event score] performansu. Wydaje się więc, że w pracy Sehgala zawiera się główny przekaz organizatorów wystawy, skierowany do kolekcjonerów i kuratorów, którzy zwiedzali wystawę, przechodząc bezpośrednio z hali Art Basel, gdzie dwieście trzydzieści dwie galerie komercyjne z całego świata brały udział w targach sztuki.

Z kolei Damien Hirst, angażując do swojej pracy pary bliźniaków i bliźniaczek, którzy w identycznych ubraniach wykonują te same czynności bądź zamierają nad lekturą książki, dotyka jeszcze innej interesującej kwestii dotyczącej samej koncepcji wystawy, a także tego, na czym polega jej atrakcyjność czy moc przyciągania. Fascynacja bliźniakami, tym, co niecodzienne, zdeformowane, dziwne, a także wystawianie „żywych obrazów" [tableau vivant] jest znane kulturze od dawna. Przechodzenie od pokoju do pokoju, przebywanie w coraz dziwniejszych sytuacjach, w obecności performerów zastygniętych w nieruchomych pozach odsyła nas bezpośrednio nie do początków sztuki performansu, sięgających czasów Cabaret Voltaire czy futurystów, lecz do obwoźnego freak show, które rozstawia się w miasteczku, wzbudzając duże zainteresowanie mieszkańców, aby po kilku dniach zwinąć je i zniknąć, nie pozostawiając po sobie śladu.

"14 Rooms ", Messe Basel, hala 3, Bazylea, 14-22.6.2014

Damien Hirst, "Leonard & Raphael Kadid", 2014; Household gloss on wall, chairs and twins; Dimensions variable. Presented at 14 Rooms in Basel by Fondation Beyeler, Art Basel, Theater Basel in 2014. © Damien Hirst and Science Ltd. All rights reserved, DACS 2014; MCH Messe Schweiz (Basel) AG

Ed Atkins, "NO-ONE IS MORE “WORK” THAN ME", 2014. Photo by Ed Atkins, Courtesy the artist

Joan Jonas, "Mirror Check", 1970. Performed for 11 Rooms at the Manchester International Festival 2011. Photo credit courtesy Manchester City Galleries. Courtesy Manchester City Galleries

Otobong Nkanga, "Diaspore", 2014. Presented at 14 Rooms in Basel by Fondation Beyeler, Art Basel, Theater Basel in 2014. MCH Messe Schweiz (Basel) AG

1. 1. Na ten temat patrz.: A. Jones, „Artystka obecna: artystyczne rekonstrukcje i niemożliwość obecności", przeł. A. Sosnowska, [w:] „RE//MIX: Performans i dokumentacja", red. T. Plata, D. Sajewska, Warszawa 2014.
2. 2. Z materiałów prasowych.
3. 3. Tytuł performansu Damiena Hirsta jest zmienny, bezpośrednio związany z imionami uczestniczących performerów.