Sandy Skoglund łączy w swej praktyce artystycznej koncept, rzeźbę, malarstwo i instalację, a efektem finalnym staje się fotografia. Czasochłonne, zajmujące ok. 6 miesięcy projekty tworzy sama, czuwa nad każdym fragmentem i detalem. Rzeźbi oraz maluje poszczególne elementy instalacji i tworzy z nich skomplikowane układy. Na końcu fotografuje ten wykreowany, magiczny świat, kojarzący się z porządkiem snu i wyobraźni. O naszym postrzeganiu rzeczywistości pisze Grzegorz Dziamski: "Gubimy się w obrazach, które nie są lustrzanym odbiciem rzeczywistości i odkrywamy bez specjalnego zdziwienia, że nasze postrzeganie, nasza percepcja uwikłana jest w siatkę pojęciowych schematów"1. Może jednym z takich schematów jest odnoszenie czegoś niezwykłego do świata baśni, wyobraźni czy sennych marzeń. Tymczasem tutaj, w fotografiach Skoglund, chodzi raczej o świat rzeczywisty, w którym egzystują obok siebie różne organizmy: ludzkie i zwierzęce. I może dlatego świat w tych pracach nasuwa też skojarzenia z koszmarem...

Sandy Skoglund, Radioactive cats

Prace Skoglund można interpretować właśnie w kategoriach relacji ludzie-zwierzęta. Są one twórczą krytyką i próbą zrozumienia schematów rządzących tymi relacjami. W kulturach tradycyjnych, archaicznych stosunek człowieka do zwierząt oparty był na relacji partnerstwa, współistnienia na równych prawach. Dychotomia Kartezjusza, wprowadzająca twarde rozróżnienia na ducha i ciało, deprecjonowała to, co pozbawione duchowości. Ugruntowany został status jednostki jako pana, a zwierząt jako bytów niższych, podległych, które zostały podporządkowane potrzebom człowieka. John Berger wskazywał na ich nowe strefy funkcjonowania - obszar "rodziny", gdzie są traktowane jako ulubieńcy i strefę "spektaklu", gdzie stają się przedmiotem obserwacji, jak w zoo czy na fotografiach2.

Peter Singer dowodził istnienia "mentalności szowinizmu gatunkowego", przejawiającej się m.in. w przekonaniach o posiadaniu pełnych praw do rozporządzaniu życiem innego gatunku, w przeświadczeniu o swojej wyższości3. Jednak charakter stosunku ludzi do zwierząt nie jest oczywisty. Wpisany jest w niego pewien paradoks - świadomość gatunkowej inności i swojego przywództwa z jednoczesną refleksją o wspólnej przynależności do tego samego porządku przyrody.

Sandy Skoglund, Revange of the goldfish

Analizowane fotografie Sandy Skoglund noszą tytuły: Radioactive cats (1980 r.), Revenge of the goldfish (1981), Fox games (1989), Green house (1990), Gathering paradise (1991) oraz Cats in Paris (1993) i prezentują nieokreślony, nakładający się na siebie świat ludzi i zwierząt. W pracy Radioactive cats zielone radioaktywne (?) koty zajmują podłogę kuchni, ukazane są na oknie, kaloryferze, przewróconym i zniszczonym krześle, oraz na stole. Siedzący tyłem mężczyzna i zaglądająca do lodówki kobieta pozostają niewzruszeni. Revenge of the goldfish przedstawia zielono-niebieski pokój, a w nim śpiącą kobietę i siedzącego na łóżku tyłem do niej chłopca. Sypialnia pełna jest pomarańczowych rybek, "pływających" pod sufitem, wysuwających się z szuflad, zaglądających do lamp, osiadłych na podłodze. Na czym polega tytułowa zemsta, na zaanektowaniu ludzkiej przestrzeni? W bajkach złota rybka, w zamian za darowanie jej życia spełniała trzy życzenia. Czy teraz mści się, ponieważ człowiek porzucił przypisaną mu rolę wybawcy? A może zemsta jest produktem wyobraźni człowieka i świadectwem jego lęków? W świecie zwierząt nie obowiązują znane człowiekowi reguły. W tej nowej sytuacji człowiek może doświadczać - tak jak w akwarium - braku powietrza i tchu, braku punktu oparcia, lęku.

Sandy Skoglund, Fox games

Fotografia Fox games prezentuje gry, zabawy lisów, ale o określonym, pozbawionym niewinności charakterze - "fox" oznacza także zwieść i przechytrzyć. Czerwone lisy ukazane w tej pracy znalazły się w restauracji i rozbiegły się po całej sali. Na dalszym planie widać siedzącą przy stoliku parę i obsługującego ich kelnera. Z oparcia krzesła, na którym siedzi kobieta, zwisa futrzany szal. Następuje zmiana statusu zwierząt, przestają być przedmiotem, dekoracją zdobiącą szyje kobiet czy ściany pokoju myśliwego i osiągają pozycję równoprawnego uczestnika gry. Posiłek w restauracji przybiera formę zrytualizowanej, małej uroczystości, na której zwierzęta pojawiają się najczęściej jako składnik menu. Skaczące po stołach lisy radykalnie zakłócają i znoszą ten porządek.

Sandy Skoglund, The green house

Green house to wręcz sielankowy obraz, ukazujący porośnięty trawą salon, a w nim relaksującą się i zamyśloną parę - kobietę siedzącą przy kominku, mężczyznę w fotelu. Ale oprócz nich w pokoju znajdują się także psy, które odpoczywają tak jak ludzie - leżąc na kanapach i fotelach. Słowo green może oznaczać niedoświadczony, naiwny, nie posiadający wiedzy na dany temat. Nie jest jednak oczywiste, do kogo to okreslenie mialby sie odnosić: do ludzi czy zwierząt? Kogo Czy ludzkie postępowanie jest niedojrzałe? Fotografia może być także odczytywana, jako dekonstrukcja sposobów myślenia o zwierzętach czy też metod pracy i działań ruchów proekologicznych (green kojarzy się również z wszelkimi działaniami na rzecz ochrony przyrody). Projekcja ludzkich kategorii i wyobrażeń na świat zwierząt wydaje się powszechna, a tak różne rzeczywistości nie mogą być ze sobą porównywane na zasadzie prostego przekładu. Przyjęcie takiej perspektywy może ujawnić pozorny charakter niektórych, z założenia proekologicznych, działań. To, co nam wydaje się słuszne i dobre dla zwierząt, niekoniecznie musi takim być.

Sandy Skoglund, Gathering the paradise

Praca Gathering paradise przedstawia wiewiórki, które zgromadziły się przed wejściem do domu, wspinają się po drzewie ale też po ścianie budynku, zajęły leżak, krzesło, stół. Na drugim planie ukazany jest odpoczywający mężczyzna, siedzący pod ogrodowym parasolem. Raj, ale dla kogo? Ogród wokół domu jest miejscem, w którym człowiek doświadcza natury. Najczęściej odpoczywa leżąc na trawie bądź w cieniu drzew, bawi się z psem, pielęgnuje rośliny, delektuje otoczeniem. Wszystko to jednak jest swoistym pozorem obcowania z naturą, gdyż jest ona trzymana w ryzach i przekształcana przez człowieka, oswojona i uporządkowana. Wiewiórki negują zastany porządek, wprowadzają chaos, niszczą "przydomowy" raj ludzi i tworzą swój własny.

Sandy Skoglund, Cats in Paris

W fotografii Cats in Paris przedstawione są zielone koty, tym razem w otwartej przestrzeni, na tle rozbudowującego się miasta. Nowe wieżowce, ciągła budowa są symbolem ekspansji człowieka, zagarniania przez niego coraz to nowych terenów i eksploatacji świata natury.

Świat wyłaniający się z prac Sandy Skoglund jest intrygujący, już samo skonfrontowanie niepokojących tytułów fotografii z bajkową rzeczywistością na nich przedstawioną, może budzić konsternacje, spowodowaną obopólną nieprzystawalnością.

W świecie bajek zwierzęta przedstawione są jako bezstronni obserwatorzy licznych perypetii bohatera. Wkraczają do akcji z określonych powodów - wybawione z rozmaitych opresji chcą wyrazić swą wdzięczność i oddanie. Przyjmują rolę donatora, pomagają protagoniście, dzielą się wiedzą mu niedostępną, obdarowują magicznymi przedmiotami, wskazują sposób postępowania, a po wykonaniu zadania powracają do swojego świata4. Bajka obrazuje obowiązujący paradygmat, sposób myślenia, wizję świata. Rola zwierząt w opowieści i charakter relacji łączących je z człowiekiem są takie, jakimi chcą postrzegać i postrzegają je ludzie. W magicznym świecie prac Skoglund przedstawiona została sytuacja przeciwna. Zwierzęta przekraczają granice swojego mikrokosmosu i anektują ludzką przestrzeń. Przestają być bierne, a nawet wydają się przyjmować postawą roszczeniową - zemsta ryb, radioaktywne (niebezpieczne) koty, lisy i wiewiórki wprowadzające chaos i nieokiełznany żywioł do zorganizowanej i uporządkowanej przez ludzi przestrzeni, psy zagarniające powierzchnię salonu. Prace artystki można interpretować jako pewną sugestię lub postulat nowej wizji świata, ery post-człowieka. Jednostka traci swoją centralną pozycję i prawo do władzy nad wszelkim stworzeniem i staje w równym szeregu z pozostałymi członkami "ziemskiej wspólnoty".

Interpretując prace Sandy Skoglund należy zastanowić się, w jaki sposób zobrazowano relacje między człowiekiem a zwierzętami. W analizowanych fotografiach zwierzęta liczebnie przeważają nad ludźmi, ich przedstawienia zostały zmultiplikowane, ale w sposób konstruktywny5. Powtórzenie nie jest tylko powieleniem toż-samego, ale jest różnicujące, inaugurujące (na te aspekty powtórzenia wskazywali Derrida i Deleuze, rozwijając myśl Nietzschego6). Każde przedstawione (a wcześniej skonstruowane) na poszczególnej fotografii zwierzę, choć należące do tego samego gatunku, jest inne - zamrożone w innej pozie, innym momencie ruchu. Nie pozwala to na upraszczające zrównanie wszystkich zwierząt do jednej, ogólnej kategorii. Podkreślenie indywidualizmu bytów przeciwstawia się praktykom myślenia o zwierzętach w sposób ujednolicający.

Relacja łącząca przedstawione światy przypomina wstęgę Moebiusa, wykonaną przez sklejenie dwóch pasków papieru, w tym jednego, wcześniej obróconego o 180 stopni. W ten sposób powstaje powierzchnia jednostronna, zapętlona linia zamknięta. Oba porządki, środowisko zwierząt i ludzi, tworzą podobną pętlę. Nakładają się na siebie, funkcjonują w ramach jednej rzeczywistości i stają się nierozdzielnym światem. Ciekawa i nieoczywista wydaje się odpowiedź na pytanie, która z rzeczywistości została zobrazowana przez obrócenie "do góry nogami". Trudno zdefiniować czyja rzeczywistość jest dominująca, "właściwa", kto jest "u siebie" a kto jest gościem/intruzem, np. praca Revenge of the goldfish może przedstawiać zarówno pokój jak i wielkie akwarium.

Zastanawiające, że ludzie wydają się obojętni, nie zauważają obecności zwierząt (nie chcą czy nie mogą). Trwają w swoim porządku, nie przekraczając jego granic. Stają się nieświadomi tego, co wokół nich, zbyt ograniczeni horyzontem swojej rzeczywistości, by dostrzec to, co obok. Gernot Boehme wskazywał na istniejącą w człowieku i współcześnie nieuświadamianą potrzebę natury, jako bytu samoistnego, osobnego i niezależnego7. Może prace Sandy Skoglund są próbą przypomnienia człowiekowi o tej potrzebie i zarazem podkreśleniem konieczności dialogu z przyrodą. Bowiem w naszej rzeczywistości związek między gatunkami nie jest partnerski, a prawa współegzystowania wydają się przyjmowane w sposób bezrefleksyjny.

1. 1. Grzegorz Dziamski, "Sztuka po końcu sztuki. Sztuka początku XXI wieku", Poznań 2009, s. 42
2. 2.  John Berger, "Po cóż patrzeć na zwierzęta" w: "O patrzeniu", Warszawa 1999
3. 3. Peter Singer, "Wyzwolenia zwierząt", Warszawa 2004, s.80
4. 4. Porównaj: Władimir Propp, "Nie tylko bajka", Warszawa 2000, s. 103, 112.
5. 5. Shlomith Rimmon-Kenan, "The Paradoxical Status of Repetition", "Poetics Today" 1980, 1:4
6. 6. Tomasz Załuski, "Modernizm artystyczny i powtórzenie. Próba reinterpretacji." Kraków 2008
7. 7. Gernot Boehme, "Filozofia i estetyka przyrody", Warszawa 2001, s. 46-65